بریده‌هایی از کتاب شازده حمام (جلد اول و دوم)

آدم وقتی جوان است شهامت نه گفتن ندارد. وقتی پیر می‌شود شهامت بله گفتن ندارد!

همان‌طور که بشر زندانی محیط جغرافیایی خود است در زندان ذهن خود هم محصور است. دیوارهای زندان ذهن خیلی محکم‌تر از دیوار زندان جغرافیایی است. شکستن هر نوع دیوار در شکستن دیوارهای دیگر هم مؤثر است.

وقتی آموزش و پرورش برای دیکته که درس دیکتاتوری است این‌قدر ارزش قائل است و انشاء را که درس پرورش فکر و اندیشه است جدی نمی‌گیرد معنایش چیست؟ معنایش، ابزار نو، اندیشه کهنه نیست؟! معنایش انتظار کارهای دیکتاتوری چند هزار ساله از ساختارهای نوین است. معنایش از بین بردن اعتماد به نفس جهت پرورش آدم‌های مطیع و مستعد پذیرش دیکتاتوری و فرهنگ قضا و قدری است. بالاخره ره‌آورد آموزش و پرورش ما آزادی‌خواهی، آزاد اندیشی، اعتماد به نفس، ابتکار، اختراع، اقتصاد، صلح، دوستی و محبت، تساهل، همزیستی مسالمت‌آمیز نیست که نیست. آن‌ها که در همه امور سرنا را از سر گشادش می‌زدند نتیجه‌اش را دیدند، می‌بینند و خواهند دید. آموزش و پرورش ابزاری نو است، احتیاج به معلم‌های نو اندیش و روشنفکر دارد.

آیا سرنوشت انسان به دست تقدیر است؟ آیا به پشتکار است؟ یا به تشویق اطرافیان؟ به نظر می‌رسد که هر سه در سرنوشت انسان تأثیر دارند. من که برای ادامه در رشته ادبی به یزد آمده بودم به خاطر عرق‌خوری، به روستا برگشتم به اصفهان فرار کردم و به رشته تجربی رفتم و بالاخره پزشک شدم.

مشهدی‌ها به عرق‌خوری مشهور بودند، ولی مشهورترین شهرهای عرق‌خور کشور، درگز و قوچان در خراسان، چند شهر در گیلان و شیراز و رضائیه (ارومیه) و قزوین بودند. در همان شهرها هم کارخانه‌های مشهور مشروب‌سازی کشور دایر شده بود. شراب خلر شیراز، شراب قوچان و ... . می‌خواهم بگویم قبل از انقلاب در حال و هوای نوجوانی ما، شرایط طوری بود که مشروب علنی در دسترس بود. فیلم‌های سینمایی هم مشروب خوری را ترویج می‌کرد. تقریباً در اکثر فیلم‌هایی که آن زمان به روی پرده می‌آمد صحنه‌های عرق‌خوری نشان داده می‌شد و گاه صحنه‌ها طوری تنظیم می‌شد که یعنی عرق‌خورها با معرفت و لوطی مسلک و مدافع حقوق مردم و زنان هستند.

در همین دارالمؤمنین یزد آدم‌هایی بودند که اول وقت نمازشان را می‌خواندند و بعد عرقشان را می‌خوردند. البته من از سال ۱۳۴۶ دیگر در یزد نبوده‌ام. شاید این هم ترکیبی از اسلام و یهودی و زرتشتی‌گری باشد. نماز مسلمانی و شراب زرتشتی و عرق یهودی، در شهری که مسلمان، یهودی و زرتشتی قرن‌ها دیوار به دیوار هم زندگی می‌کردند. این ترکیب آداب و رسوم هم ممکن شده بود. البته هزاران نفر آدم مؤمن یزدی هم می‌شناسم که در تمام عمرشان عرق و شراب را ندیدند چه برسد به این که بخورند. باید گفت فرهنگ عمومی‌یزد، فرهنگ نماز و عبادت، ایمان، روضه و سینه‌زنی بود. اما عرق‌خورها و شراب خورها هم بودند. البته در یزد این گونه آدم‌ها کم بودند، ولی بودند. هرکس بگوید آدم عرق‌خور در یزد نبود، کتمان کرده است. وقتی مسئله‌ای کتمان شد برنامه ریزی برای مدیریت آن هم درست انجام نمی‌شود. در شهرهای شیعه نشین حاشیه کویر عرق‌خوری کم و تریاک کشی زیاد بود. من که قصد ندارم برای شهر نازنینم که مظهر تمدن ایرانی است یا برای خودم و فامیلم پرونده‌سازی کنم! می‌خواهم واقعیت را بگویم، تا با واقعیت‌ها برنامه ریزی شود.

عاقلی در زمان فتحعلیشاه گفته است باید در این مملکت مکتب اعتراض ایجاد کرد. عده‌ای به آن مرد عصر قاجاری تاخته‌اند و هنوز هم می‌تازند. چون اگر مکتب یا مذهب اعتراض پایش باز شود اوضاع آرام به هم می‌خورد. جامعه دچار تحول و دگرگونی می‌شود. معلوم است آن‌ها که بر خر مراد سوارند دوست ندارند کسی اعتراض کند. ما بچه‌های سال‌های ۵۰-۱۳۴۰ اعتراض‌هایمان را گذاشته بودیم تا یکجا منفجر شویم. در ممالکی که فرهنگ اعتراض نیست، اعتراض‌ها فشرده می‌شود و مثل دیگ بخار بدون منفذ تحت فشار قرار می‌گیرند. بعد این دیگ بخار می‌ترکد. این ترکیدن اسمش انقلاب است. آن‌ها که فکر می‌کنند اگر جلوی اعتراض‌های مردم را بگیرند برخر مراد سوار خواهند بود، باید بدانند که هر ۲۵ تا ۴۰ سال اعتراض‌های مردم منفجر می‌شود. آن وقت هیچ‌کس جلودار آن‌ها نیست.

این گاری‌های سنگین دوچرخ را یک آدم باید مثل اسب و یابو می‌کشید. بیچاره‌ها چه طاقتی داشتند، البته گاری با الاغ و اسب هم بود ولی رفتن گاری خری و اسبی داخل بازارهای باریک کار مشکلی بود. همین گاری‌های کوچک چهارچرخه که از دهه ۱۳۶۰ در همه بازارهای ایران رسم شد خودش ابتکار بازاری‌های تهران بود. کریستیان برومبرژه مردم‌شناس فرانسوی مقاله‌ای درباره گاری‌های دستی کوچک داخل بازار تهران دارد. برایش جالب بوده است که چرا چرخ جلو این گاری‌ها ثابت است و مثل چرخ جلوی ماشین یا دوچرخه قدرت چرخش به چپ و راست را ندارد. اگر خواستید تحلیل بسیار عالی و در عین حال سیاسی به ویژه از وضع گاری‌های دستی بازار تهران بدانید این مقاله را بخوانید.

چه تدبیرای مسلمانان که من خود را نمی‌دانم نشانم بی‌نشان باشد، مکانم لامکان باشد نه ترسا نه یهودم من نه گبرم نه مسلمانم نه تن باشد نه جان باشد، که من از جان جانم

در نسل ما وقتی حدود پنج تا ده ساله بودیم حسنیه‌ها و هیئت‌های عزاداری و روضه‌خوانی‌ها عشق به علی‌بن ابیطالب و همۀ ائمه معصومین صلوات الله و سلامه علیه را در دل‌ها می‌کاشتند و مدرسه‌ها عشق به میهن را. خانواده‌ها و اجتماع هم درس راستی، درستی، راستگویی و زورخانه‌ها درس پهلوانی می‌دادند. حسینیه‌ها در خدمت اسلام بودند و مدرسه‌ها در خدمت ناسیونالیسم و ملی گرایی.

سعدی علیه‌الرّحمه گفته است هر که را زر در ترازوست، زور در بازوست و آن که بر دینار دسترس ندارد در همه دنیا کس ندارد. (

بیابان‌های خشک اطراف کویر که جای تربیت اسب نبود. وقتی هم که اسب نبود جنگی هم نبود. کمبود علف باعث شد که مردم شهرهایی مثل یزد صلح‌طلب باشند نه جنگجو. مردمی که اسب نداشتند، گاو کاری هم نمی‌توانستند نگه دارند باید از اعماق زمین آب در می‌آوردند و خودشان زمین را شخم می‌زدند. این مردم کجا وقت جنگ کردن داشتند؟ آن‌ها دایم با طبیعت در حال جنگ بودند، دیگر چه لزومی داشت که با آدم‌ها بجنگند؟

بیابان‌های خشک اطراف کویر که جای تربیت اسب نبود. وقتی هم که اسب نبود جنگی هم نبود. کمبود علف باعث شد که مردم شهرهایی مثل یزد صلح‌طلب باشند نه جنگجو.

ارزش آدم‌ها به انسانیت و معرفت آن‌هاست.

این اسم فراشاه و خراشاه هم از اسم‌های خیلی قدیمی است. آبادی بالاتر از تفت و سر راه شیراز است. بعد از انقلاب به خاطر آن که کلمه شاه در آن بود اسم چند هزار سالۀ این آبادی را عوض کردند. به نظر من این کارها جز هدر دادن وقت و نیرو و بی‌هویتی فرهنگی نتیجه دیگری ندارد. آخر هر شاهی که منظور پادشاه نیست! اگر این‌طور است اسم شاهرگ، شاه‌توت، شاهراه را هم عوض کنند.

دوست و هم خانه‌ای عزیزم آقای حسین شمع‌ریزی در مشهد سرباز بود. از دوچرخه من برای رفت و آمد به پادگان استفاده می‌کرد. روزی دوچرخه را در پادگان ارتش از او دزدیدند. در خیابان‌ها و کوچه‌های یزد دوچرخه را ندزدیدند، در پادگان ارتش شاهنشاهی یعنی جایی که باید امن‌ترین جای کشور باشد دوچرخه نازنین را دزدیدند.

در جوامعی که هرگونه نواندیشی، ابتکار عمل و نوآوری به‌خصوص در زمینه‌های اجتماعی و هنری با عکس‌العمل عده‌ای قشری موردِ احترامِ مردم مواجه می‌شود، شاید سکوت عین عقل است. جوامع سنتی برای خود پاسدارانی دارند، که قرن‌ها مانع تحول در فکر و اندیشه شده‌اند.

وقتی نگاه بچه پول‌دار محله به دختر فقیر همسایه می‌افتاد یا برعکس و برادرهای دختر می‌دانستند که این نگاه منجر به ازدواج نمی‌شود یا اگر بشود وصلت، وصلۀ ناجور است و فقیری می‌آید می‌خواهد از مال بابای آن‌ها ارث ببرد، غیرتشان خیلی گل می‌کرد و آتشی می‌شدند و چاقو می‌کشیدند. درحقیقت ریشه و بخش مهمی از تعصب و غیرت ناموس عصر جاهلیت، زمینۀ اقتصادی و اجتماعی داشت تا دفاع از خواهر و فک و فامیل. بخش مهمی از دفاع از ناموس، دفاع از ثروت و پول و ارث پدر بود تا دفاع از دخترعمو، دختردایی که با ازدواج با او ثروت خانوادگی در خانواده محفوظ می‌شد.

وسایل و تکنولوژی مدرن می‌شد ولی شیوه مدیریت حتی از شیوه‌های سنتی آن عقب‌تر می‌رفت. این سئوال اساسی مطرح است، ما که در کسب تکنولوژی این‌قدر سریع عمل می‌کنیم چرا در مدیریت این‌قدر عقب‌گرد می‌کنیم؟ یعنی نه تنها مدیریت جدید را نمی‌پذیریم بلکه همان اخلاق حسنه مدیریت قدیم و سنتی را نیز فراموش می‌کنیم.

دنیا متحول شده حتی مردمان دورترین چشمه‌ها و رباط‌های خشک‌ترین کویرهای دنیا هم متحول شده‌اند.