بریده‌هایی از کتاب صلح کردند که جنگ بماند (جلد اول)

تبت منطقه بی‌طرف شناخته شد، روسیه از منافع خود در افغانستان چشم پوشید و مهار سیاست خارجی آن کشور را به بریتانیا سپرد. ایران نیز به مناطق تحت نفوذ روسیه، بی‌طرف و تحت نفوذ بریتانیا تقسیم شد. به نظر می‌رسید که بازی بزرگ به پایان خود نزدیک می‌شود.

توسعه خطوط راه‌آهن به‌طور قابل‌توجهی باعث جابه‌جایی در توازن راهبردی میان قدرت زمینی و قدرت دریایی و به نفع اولی شد. سر هالفورد مکیندر - پیشگام علم جغرافیای سیاسی - بر واقعیات وضعیتی تازه تاکید می‌کرد که در آن قطارهای دشمن به سرعت و به‌طور مستقیم که کوتاه‌ترین فاصله بین دو نقطه است، نیروها و مهمات را به مقصد می‌رساندند، در حالی‌که ناوگان بریتانیا به آهستگی مسیری دایره‌شکل را بر گرد قاره اروپا طی می‌کرد و بسیار دیر هنگام وارد صحنه می‌شد. شبکه راه‌آهن امپراتوری آلمان قلمرو قیصر را به قدرتمندترین نیروی نظامی در جهان تبدیل کرد و برتری شکننده نیروی دریایی بریتانیا بیش از پیش اهمیت و اعتبار خود را از دست می‌داد.

بریتانیا در اواسط قرن نوزدهم دوسوم از ذغال‌سنگ، نیمی از آهن و بیش از هفتاد درصد از فولاد جهان را تولید می‌کرد. در واقع، بیش از ۴۰ درصد از تمام کالاهای تجاری جهان در آن دوره در جزایر بریتانیا تولید می‌شد. در آن زمان، نیمی از تولیدات صنعتی جهان در بریتانیا تولید می‌شد که در سال ۱۸۷۰ میلادی این رقم به ۳۲ درصد و در سال ۱۹۱۰ میلادی به ۱۵ درصد کاهش یافت.

شاهزاده گورچاکوف در سال ۱۸۶۴ در یادداشتی که اهداف خود برای کشورش را تعیین می‌کرد، این مساله را کم‌وبیش چنین عنوان کرد که لزوم داشتن مرزهای امن، روس‌ها را وادار می‌کند تا رژیم‌های فاسد در مناطق جنوب را ببلعند.

بهترین راه حفاظت از هند دور نگه داشتن روسیه از افغانستان خواهد بود. راهبرد بریتانیا از آن پس، به‌کارگیری رژیم‌های فاسد آسیای مسلمان به‌عنوان سپرهای بزرگ میان هند بریتانیا و مسیرهای منتهی آن به مصر در برابر تهدید روس‌ها بود. این سیاست به‌ویژه با نام لرد پالمرستون پیوند خورده است که در طول سال‌های متمادی حضور خود به‌عنوان وزیر خارجه (۱۸۳۰-۴۱ و ۱۸۴۶ - ۵۱) و نخست‌وزیر بریتانیا (۱۸۵۵-۸ و ۱۸۵۹-۶۵) به تکمیل و پیشبرد آن مبادرت کرد.

یک افسر بریتانیایی به نام آرتور کونولی نخستین‌بار اصطلاح «بازی بزرگ» را به کار برد. او در امتداد مرز هیمالیا و در بیابان‌ها و واحه‌های آسیای مرکزی این بازی را با دلاوری به اجرا گذاشت و به‌گونه‌ای وحشتناک در آن بازنده شد: یک امیر ازبک او را به مدت دو ماه در چاهی پر از حشرات موذی و خزندگان محبوس کرد و آنگاه هر آنچه از او باقی مانده بود را بیرون آورد و گردن زد. اصطلاح «بازی بزرگ» در مدارک او یافته و به‌وسیله یک وقایع‌نگار جنگ نخست افغانستان به‌کار گرفته شد. [۴] رودیارد کیپلینگ این اصطلاح را در رمان خود با نام کیم به شهرت رساند. کیم داستان پسری هندی-بریتانیایی و مرشد افغانی وی است که دسیسه‌های روسیه را در امتداد بزرگراه‌های منتهی به هند، ناکام می‌گذارند.

نقش بر آب کردن نقشه‌های روسیه در آسیا به هدفی اصلی برای نسل‌های متوالی از مقامات نظامی و غیرنظامی بریتانیا تبدیل شده بود. از نظر آنها، تلاش برای انجام این کار «بازی بزرگ» نامیده می‌شد که منافع قابل‌توجهی در آن وجود داشت. جرج کرزن، فرماندار کل آتی هند، این منافع را به روشنی چنین توصیف کرده است: «ترکستان، افغانستان، مناطق اطراف دریای خزر، ایران - این نام‌ها برای بسیاری تنها حال‌وهوای مناطق بسیار دورافتاده را تداعی می‌کند ... ولی باید اعتراف کنم که از نظر من آنها مهره‌هایی بر صفحه شطرنجی هستند که بازی بر سر تسلط بر جهان روی آن انجام می‌شود.» [۲] ملکه ویکتوریا این مساله را حتی شفاف‌تر بیان کرده است. وی می‌گوید مساله «برسر برتری روسیه یا انگلستان بر جهان است. [۳]

در سال ۱۹۱۲ میلادی هنگامی که وینستون چرچیل و هربرت اسکوئیت بر عرشه کشتی تفریحی افسونگر سفر می‌کردند، پادشاه آنها -جرج پنجم - بر حدود یک چهارم از سرزمین‌های کره زمین حکومت می‌کرد. بریتانیایی‌ها به هیچ‌یک از پیروزی‌های خود بیش از فتوحات در مشرق زمین شکوهمند افتخار نمی‌کردند ولی یک کنایه در این پیروزی‌ها وجود داشت زیرا بریتانیا با شکست دادن فرانسه در آسیا و اقیانوس آرام و به‌دست آوردن هند به‌عنوان نقطه اوج این دستاوردها، خطوط حمل‌ونقل و ارتباطی خود را چنان گسترده کرده بود که امکان قطع آنها در شرایط حساس وجود داشت.

قدرت‌های اروپایی با کشف مسیرهای دریایی در قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی، بر سر کنترل بر دیگر نقاط جهان با یکدیگر به رقابت و هم‌چشمی پرداختند. بریتانیا تقریبا بازیگری دیرورود در این مسابقه بود که در نهایت، دیگران را پشت سر گذاشت. جزایر بریتانیا در قرن هجدهم میلادی با وجود وسعت اندک خود در نهایت، یک امپراتوری را تشکیل دادند که جهان را در بر می‌گرفت. بریتانیایی‌ها همانند اسپانیایی‌ها و هلندی‌های پیش از خود به این می‌بالیدند که پادشاه آنها بر قلمرویی حکومت می‌کند که آفتاب هرگز در آن غروب نمی‌کرد.

چرچیل در میان وزرا یکی از هواداران سرسخت آلمان محسوب می‌شد که تبدیل به ضدآلمان‌ترین آنها شده بود. او از جمله هوادار جدی ترکیه در کابینه بریتانیا به شمار می‌رفت که بعدها تبدیل به ضدترکیه‌ترین آنها شد.

نخست آنکه شمار اندکی از سیاستمداران بودند که اهمیت آتی نفت را پیش‌بینی می‌کردند و دوم چون در آن زمان هنوز معلوم نبود چنین حجم انبوهی از نفت در خاورمیانه وجود داشته باشد. بیشتر نفت بریتانیا (بیش از هشتاد درصد آن تا پیش و حین جنگ جهانی اول) از آمریکا وارد می‌شد. در آن دوران، ایران جدای از روسیه تنها تولیدکننده نفت در خاورمیانه محسوب می‌شد و حتی تولید نفت ایران نیز در مقایسه با تولید جهانی چندان قابل‌توجه نبود

قدرت‌های اروپایی در آن دوران معتقد بودند که می‌توانند بنیادهای سیاسی موجود در آسیای مسلمان را تغییر دهند و در این تلاش خود، یک نظام حکومتی ساختگی را در خاورمیانه پیاده کردند که آن را به منطقه‌ای متشکل از کشورهایی تبدیل کرد که حتی امروزه نیز نتوانسته‌اند به یک ملت تبدیل شوند.

خاورمیانه به مردابی سیاسی تبدیل شده بود و چنین تصور می‌شد که قدرت‌های اروپایی روزی کنترل این منطقه را به دست خواهند گرفت. ولی هیچ احساس فوریتی برای این امر احساس نمی‌شد.

ایمری بعدها نوشت: «یهودیان به‌تنهایی می‌توانند تمدنی قدرتمند را در فلسطین تاسیس کنند که به این کشور کمک می‌کند در برابر تعدی آلمان و ترکیه دوام آورد ... واقعه مهلک آن است که بعد از جنگ، منافع یهودیان در سراسر جهان با منافع آلمان پیوند بخورد.» [۲۳]

اینکه به این نتیجه رسیده است که اعراب فلسطین با کسب جایگاه ملی برای جامعه یهودیان در فلسطین موافقت خواهند کرد، مشروط بر اینکه جامعه عرب نیز به همین جایگاه دست یابد. [۱۷]

خود ایمری نیز همدلی مشابهی داشت. او بعدها نوشت که جدای از ایالات‌متحده آمریکا، «انگلستان، سرزمین قاریان و پیروان کتاب مقدس، تنها کشوری بوده است که در آن، تمایل یهودیان به بازگشت به موطن باستانی خود همواره به‌عنوان تمایلی طبیعی تلقی شده است که نباید انکار شود.» [۶]

«همه آینده امپراتوری بریتانیا به‌عنوان یک امپراتوری دریایی» وابسته به این خواهد بود که فلسطین به کشوری حایل تبدیل شود که در آن مردمانی «از نژادی به‌شدت وطن‌پرست» زندگی کنند.

این عقیده بار دیگر تکرار شد: در اواسط قرن نوزدهم آنتونی کوپر - مصلح اجتماعی که لقب ارل شفتسبری را دریافت کرد- الهام‌بخش جنبش قدرتمند اوانجلیکنی درون کلیسای بریتانیا شد که هدف آن بازگرداندن یهودیان به فلسطین، تغییر دادن کیش آنها به مسیحیت و تسریع در رجعت مسیح بود.

سرهنگ هاوس در پیش‌گویی درباره نقشه تقسیم خاورمیانه اظهار داشت: «این اقدام بسیار نامطلوب است و من این موضوع را به بالفور گفته‌ام. آنها با این کار منطقه را بستری برای جنگ‌های آینده خواهند کرد.» [۱۱]

«مذاکرات فقط حرف است و حقوق یا تعهداتی را در آن کشور برای ما ایجاد نخواهد کرد.