بریده‌هایی از کتاب مغزی که خود را تغییر می‌دهد

بحث‌هایی بر سر این ایده وجود دارد که اکسی‌توسین فقط عاملی است برای این نوع یادگیری‌های جدید، تغییراتی در دل‌بستگی‌های فعلی‌مان و یا چگونگی سهولت‌بخشی به وقوع این تغییرات.

از سوی دیگر تصور فریمن این است که التفات گوسفند مادر به بره‌ی اول در نتیجه‌ی ماده‌ی شیمیایی نورونی دیگری ایجاد می‌شود. «توانایی» اکسی‌توسین در پاک کردن رفتاری ردگیری‌شده از ذهن باعث شده بعضی از دانشمندان آن‌را هورمون فراموشی بنامند. فریمن معتقد است که اکسی‌توسین ارتباطات نورونی موجود که عامل علاقه و دل‌بستگی فعلی است را از بین می‌برد و همین امر سبب می‌شود که امکان دل‌بستگی‌های جدید فراهم شود. تئوری مطرح شده از طرف فریمن می‌گوید اکسی‌توسین به والدین آموزش نمی‌دهد که وظایف خود را ایفاء کنند، عشاق را هم مجبور نمی‌کند که با هم یار و مهربان باشند بلکه به آن‌ها این امکان را می‌دهد که بتوانند الگوهای جدیدی را یاد بگیرند.

اما نکته اینجاست که اکسی‌توسین به هنگام زایش اولین بچه آزاد نمی‌شود، بلکه در زایش‌های دوم و بعدازآن آزاد می‌شود. فریمن باور دارد که آزاد شدن اکسی‌توسین باعث نابودی حلقه‌های نورونی می‌شود که با اولین زایش و یا زایش قبلی در مغز گوسفند به‌وجود آمده است. این حلقه‌های نورونی باعث ایجاد الفت گوسفند به بره‌اش شده است. با نابودی این حلقه‌ی نورونی گوسفند مادر می‌تواند به بچه‌ی دوم خود و به همین ترتیب بره‌های بعدی التفات نشان داده، برایشان مادری کند.

فریمن می‌گوید اما اکسی‌توسین در زمینه‌ی فراموش کردن به نحوی مختص به‌خود عمل می‌کند. اکسی‌توسین در گوسفندان در ناحیه‌ی پیاز بویایی آزاد می‌شود؛ قسمتی از مغز که درگیر شناخت بوی بره‌ها در هر بار زایش است. گوسفندان و بسیاری حیوانات دیگر بچه‌های خود را از طریق بویشان تشخیص می‌دهند. با این تشخیص آن‌ها برای بره‌های خود مادری کرده و بره‌های ناآشنا را از خود می‌رانند. اگر اکسی‌توسین به یک میش مادر تزریق شود و او را در کنار یک بره‌ی ناآشنا قرار دهند، برای این بره مادری خواهد کرد.

به‌منظور تحقیق به تعدادی از افراد اکسی‌توسین دادند تا آن‌را از راه بینی استنشاق کنند و بعد از آن‌ها خواستند که در یک بازی مالی شرکت کنند؛ کسانی که از اکسی‌توسین استفاده کرده بودند، در خود احساس اعتماد بیشتری نسبت به دیگران و پولشان داشتند. گرچه هنوز لازم است تحقیقات بیشتری در زمینه‌ی تأثیر اکسی‌توسین بر روی انسان انجام شود، اما شواهدی که تاکنون به‌دست آمده نشانگر این است که این ماده بر روی انسان و موش چمنزار تأثیری مشابه دارد: این ماده‌ی شیمیایی باعث تعهد فرزندان در قبال والدین و ایثارگری والدین در قبال فرزندان می‌شود.

کودکانی که در پرورشگاه بدون تماس‌های فیزیکی و عاشقانه‌ی والدین بزرگ می‌شوند، هنگامی‌که سنشان بالا می‌رود دچار اشکال در برقراری ارتباط می‌شوند؛ زیرا سطح اکسی‌توسین در بدن آن‌ها حتی پس از چندین‌سال بعد از پذیرفته شدن توسط خانواده‌های با محبت، پایین می‌ماند.

برکلی، اولین نفری بود که این ایده را مطرح کرد که بین عشق و فراموش کردن‌های دشوار زندگی ارتباط وجود دارد. او با جمع‌آوری تعدادی از حقایق جالب بیولوژیکی درباره‌ی بدن به این نتیجه‌گیری رسید که سازمان‌دهی مجدد نورون‌ها در حجم کلان در دو مرحله از زندگی اتفاق می‌افتد: هنگامی‌که عاشق می‌شویم و هنگامی‌که وظایف والدینی را آغاز می‌کنیم. فریمن معتقد است امکان وقوع سازمان‌دهی مجدد بسیار کلان در مغز، بسیار پرحجم‌تر از آنچه که در مراحل یادگیری و فراموش کردن اتفاق می‌افتد، فقط به‌علت وجود تعدیل‌کننده‌های عصبی امکان می‌یابد.

سوگواری فرآیندی تدریجی است. فروید می‌نویسد: گرچه واقعیت به ما می‌گوید که فردی که ما عاشق او بوده‌ایم رفته اما «ما فوراً نمی‌توانیم سر تمکین بر این حقیقت فرود آوریم». ما با یادآوری خاطره‌ای اندوهگین می‌شویم، آن‌را در ذهن خود مرور می‌کنیم و بعد رهایش می‌کنیم که برود. از نظر مغزی، با به یاد آوردن خاطره‌ای از آن فرد، ما همه‌ی شبکه‌های عصبی را روشن می‌کنیم که در مغزمان به هم سیم‌پیچی شده و ادراک ما از آن شخص را شکل داده، آن خاطره را با شفافیتی غیرمعمول احساس می‌کنیم و بعد در زمان مقتضی با آن شبکه‌ی مغزی خداحافظی می‌کنیم. در مرحله‌ی سوگواری، ما یاد می‌گیریم که بدون فردی که آن‌همه او را دوست داشتیم زندگی کنیم، اما این درس برای ما بسیار سخت است؛ زیرا در ابتدا باید این فکر که این فرد زنده است و هنوز می‌توان به او متکی بود را فراموش کنیم.

اگر مغز ما فقط به تقویت ارتباط بین نورون‌ها اهتمام ورزد، پس از مدتی شبکه‌های نورونی ما اشباع خواهند شد. شواهد گویای این هستند که فراموش کردن بعضی محفوظات ذهنی امری لازم است تا جا برای ورود محفوظات جدید باز شود.

هنگامی‌که ما مطلبی جدید را یاد می‌گیریم، نورون‌ها با هم شلیک کرده و به هم سیم‌پیچی می‌شوند و در نتیجه در نورون‌ها فرآیندی شیمیایی به وقوع می‌پیوندد که به آن نیرومندسازی بلندمدت می‌گوییم. این فرآیند ارتباط بین این نورون‌ها را محکم می‌کند. هنگامی‌که مغز به فراموش کردن بعضی ضمائم ذهنی و قطع کردن ارتباط نورون‌ها اقدام می‌کند فرآیند شیمیایی دیگری به وقوع می‌پیوندد که به آن تضعیف درازمدت می‌گوییم.

هنگامی‌که شبکه‌ی عصبی هر انسانی پا می‌گیرد دارای کارایی بوده و متکی‌به‌خود است؛ از سوی دیگر پلاستیسیتی دارای ماهیتی رقابت‌جویانه است، وجود این دو عامل در کنار هم باعث می‌شود که فراموش کردن بسیاری از چیزها از جمله عادات کاری بسیار مشکل باشد.

در فرآیند یادگیری و متضاد آن فراموش کردن، مواد شیمیایی متمایزی دخالت دارند.

عشق ماهیتی سخاوتمندانه دارد؛ زیرا ما را نائل به درک موقعیت‌های لذت‌بخش و کیفیت‌های فیزیکی می‌کند که اگر عاشق نمی‌شدیم هرگز آن‌ها را درک نمی‌کردیم. عشق همچنین باعث می‌شود که ما عوامل منفی که ممکن است آن‌را همراهی کنند فراموش کنیم، که یک پدیده‌ی پلاستیک دیگر در مغز ماست.

ما باید این نکته را بیاموزیم که اگر قرار است واقعاً احساس سرزندگی کنیم، زندگی و یا معشوقی که روال و رفتارش برایمان زیاده از حد قابل پیش‌بینی شده و دیگر چیز تازه‌ای برای عرضه ندارد ما را تبدیل به یک انسان بی‌قرار می‌کند؛ شاید بتوان گفت یک معترض به مغزی که خاصیت پلاستیک دارد، چون دیگر نمی‌تواند وظیفه‌ی اصلی خود را انجام دهد.

می‌توان ردپای شیمی را در عشق تشخیص داد و اینکه مراحل مختلف عشق که به‌صورت خوشی و یا حتی درد تصویر می‌شوند، درواقع بازتابی از تغییراتی هستند که در مغز ما صورت می‌گیرد.

مرحله‌ی جهان‌شمولی هنگامی‌که عاشق می‌شوید به‌شدت خود را نشان می‌دهد و به عقیده‌ی من یکی از دلایل اصلی است که باعث می‌شود عشق چنین قدرتمند در تغییرات پلاستیک مغز عمل کند. در این حالت مراکز لذت به‌راحتی شلیک می‌کنند؛ به همین دلیل شخص دلداده نه‌تنها عاشق معشوق خود است بلکه عاشق همه‌ی دنیاست و دیدگاهی رمانتیک درباره‌ی آن دارد. چون در مغز ما جریانی از دوپامین غلیان پیدا می‌کند که باعث استحکام تغییرات مغزی می‌شود، هرگونه ارتباط و تجربه‌ی لذت‌بخشی که در اوایل عاشقی احساس کنیم در مغزمان سیم‌پیچی می‌شود.

معتاد، فرد شیدا و آدم عاشق به‌صورت فزاینده‌ای از آینده‌نگری‌های امیدوارانه سرشار می‌شوند و پذیرای هر چیزی می‌شوند که ممکن است حسی از لذت به آن‌ها بدهد -گل‌ها و هوای تازه به آن‌ها الهام می‌دهند و هر لطفی، هر چقدر کوچک، باعث شادی آن‌ها می‌شود. من نام این مرحله را «جهان‌شمولی» می‌گذارم.

دوره‌های بحرانی باعث شکل‌گیری موجودیت ما می‌شوند، اما عاشق شدن در جوانی و یا بعدازآن زمینه را برای بروز یک دور گسترده از تغییرات پلاستیک دیگر آماده می‌کند.

در سال ۱۹۵۰ بود که «مراکز لذت» در سیستم کناری (لیمبیک) مغز کشف شد؛ بخشی از مغز که به‌شدت درگیر کار پردازش احساسات است. در طی آزمایشی که دکتر رابرت هس روی انسان انجام داد -یک الکترود در بخش سپتال سیستم کناری مغز کار گذاشته و روشن شد- با فعالیت این الکترود، بیماران در خود چنان احساس نشاطی می‌کردند که هنگام به پایان رسیدن تحقیق یکی از افراد مورد آزمایش درخواست کرد که آن‌را پایان ندهند.

مفهوم هیجان برای این افراد دائماً در حال تغییر است که این امر باعث تغییرات مغزی در آن‌ها می‌شود، بدون این‌که خودشان از آن آگاه باشند. به‌علت جنبه‌ی رقابتی پلاستیسیتی، مغز نقشه‌هایش برای تصاویر هیجان‌انگیز جدید را به قیمت از دست دادن آنچه که قبلاً برایش جذاب بود، افزایش می‌دهد و از نظر من نتیجه‌ی این رویداد این است که این افراد را کم‌کم به این باور می‌رساند که شریک جنسی‌شان دیگر توانایی تحریک آنان را ندارد.