بریده‌هایی از کتاب فلسفه خلقت

اگر کسی به جهان هستی درست بنگرد، یعنی به قانون‌مندی این عالم توجه کند محال است که بتواند جهان آفرینش را پوچ و عبث بینگارد. از همین‌جا است که می‌گوییم اگر جهان آفرینش پوچ باشد، آیا می‌بایست آلبرت اینشتین و ماکس پلانک که از بُعد فیزیکی به جهان نگاه کرده‌اند به این پوچی پی ببرند یا صادق هدایت و کافکا و کامو که با داستان‌نویسی می‌خواهند دردهای بشری را درمان کنند؟

ای آفریننده بزرگ و دانا، از راه خرد و بینش و الهام، راز پدید آمدن آفرینش را از روز اول به من بیاموز تا حقیقت را به مردم جهان آشکار سازم. پروردگارا روان آفرینش به درگاه تو گله‌مند است. برای چه مرا بیافریدی؟

۱. در این آیه جمله الاّ لیعْبُدوُن دلالت بر آن دارد که «خلق عابد خدا باشند، نه این که او معبود خلق باشد» چرا که می‌گوید تا مرا بپرستند نه آن که من پرستش شوم.

علم حق تعالی به ما سوای خود به صورت، صور مرتسمه در ذات نیست، چنان که بوعلی گمان کرده است، بلکه عبارت است از وجود معانی کثیره علمیه‌ای که منطوی در ذات حق تعالی هستند و طبق اصول چهارگانه فوق نیز، موجودیت این معانی کثیره نیز به نحو بساطت و به وجود وحدانی در ذات حق تعالی است و دیگر در آن مقام اثری از تشخصات و تعینات خاص هر موجودی نیست.

الحَق من رَبَّک؛ حق از ناحیه پروردگار تو است. دقت در همین آیه که می‌گوید الحق من ربک و نمی‌گوید الحق مع ربک یعنی حق از ناحیه خدا است و نمی‌گوید که حق با خدا است، نشان‌گر این معنا است که حق و باطل از نظامی اخذ می‌شود که آن نظام ساخته شده خدا است و اگر نظامی خارج از فعل خدا وجود می‌داشت تا خدا فعل خود را با آن مطابقت دهد، در آن هنگام می‌گفت الحق مع ربک

حقیقت این است که اگر نظریه تکامل تدریجی را به عنوان یک اصل مسلم علمی بپذیریم، خود این اصل، دلیل بر هدفداری موجودات جهان آفرینش است. این که موجودات عالم با محیط خود هماهنگی و سازگاری پیدا می‌کنند، نشان دهنده آن است که نیرویی در درون آن‌ها قرار گرفته و آن‌ها را به انطباق با محیط وا می‌دارد و اساساً بدون پذیرش نیرویی که موجودات را به سمت غایت خاصی بکشاند، تکامل موجودات قابل توجیه نیست و خود داروین هم نظر به همین موضوع داشته که خدا را پذیرفته است.

قرآن زندگی دنیوی را چیزی جز بازی (لعب) نمی‌داند. بازی به کاری گفته می‌شود که فایده و نتیجه‌ای عقلانی در برندارد. مانند عموم کارهای کودکان. کسانی هم که فقط به جلوه پوچ حیات توجه دارند، در واقع کاری جز بازی از آن‌ها سر نمی‌زند.

خدا و موجودات ماورالطبیعی یعنی عقول مجرده نمی‌توانند در افعال خود غایت داشته باشند، زیرا فقط فاعلی که ناقص و بالقوه است و تصور غایت می‌تواند اراده او را برانگیزد تا از قوه به فعل درآید دارای هدف و غایت است.

اگر انسان شک را به عنوان وسیله‌ای برای راهیابی به شناخت مسایل هستی بداند امر مفیدی خواهد بود، اما اگر این شک ادامه یابد تا جایی که انسانی در بدیهیات نیز شک کند مثلاً این که آیا جهان هستی وجود دارد یا نه؟ دیگر این شک را نباید شک فلسفی تلقی کرد، زیرا چنین فردی دچار بیماری روانی شده است. همین نوع شک روانی است که آدمی را به سوی بدبینی و پوچی می‌کشاند نام آورانی چون ابوالعلاء معرّی، خیام شاعر و شوپنهاور به انگیزه شک بیش از حد درجهان آفرینش دچار یأس فلسفی شدند و سر از وادی بدبینی درآوردند.

حکمت در مورد انسان به این معنا است که انسان کاری را برای رسیدن به غایت و کسب کمال انجام دهد، اما حکمت در خدا به این معنا است که موجودات را به کمالات وجودیشان برساند. به بیان دیگر حکمت در فعل او است نه در ذات او.