بریده‌هایی از کتاب خیام صادق

گر می نخوری طعنه مزن مستان را، گر توبه دهد توبه کنم یزدان را؛ تو فخر بدین کنی که من می نخورم صد کار کنی که می غلام است آن را.

چون عمر بسر رسد، چه بغداد و چه بلخ، پیمانه چو پر شود، چه شیرین و چه تلخ، هیهات که بعد از من و تو ماه بسی، از سلخ به غره آید و از غره به سلخ!

گر دون نگری ز عمر فرسودهٔ ماست؛ جیحون اثری ز اشک آلودهٔ ماست؛ دوزخ شرری ز رنج ببهودهٔ ماست؛ فردوس دمی ز وقت آسودهٔ ماست.

لبخندهای بی‌اعتقادی او خیلی شبیه است به ولتر Voltaire و هانری هینه Henri Heine. فرقی که دارد آن است که مقصود آنان مخالفت با مذهب بوده اما تمسخرهای خیام دامن‌گیر آن‌هایی شده که در فروغ مذهب زیاده‌روی می‌کرده‌اند. از این جهت افکار او تا زمان طویلی هدف اعتراضات مذهبی واقع شده.

اگر مقام علمی بسیار والای عمرخیام در ریاضیات و نجوم و دیگر علوم مطرح نبود قطعاً سر باخته بود، ولی مقام علمی او که موردنظر حکم‌رانان و قدرت‌مندان آن ایام بود باعث شد روحانیون نتوانند او را به دست دژخیم بسپارند و او را رسماً تکفیر کردند.

آورد به اضطرارم اول به وجود، جز حیرتم از حیات چیزی نفزود؛ رفتیم به اکراه و ندانیم چه بود: زین آمدن و بودن و رفتن مقصود!

بنگر ز جهان چه طرف بر بستم، هیچ؛ وز حاصل عمر چیست در دستم، هیچ! شمع طربم ولی چو بنشستم، هیچ؛ من جام جمم ولی چو بشکستم، هیچ.

دوران جهان بی می و ساقی هیچ است؛ بی‌زمزمهٔ نای عراقی هیچ است؛ هرچند در احوال جهان مینگرم حاصل همه عشرت است و باقی هیچ است.

این کهنه رباط را که عالم نام است، آرامگه ابلق و صبح و شام است، بزمی است که واماندهٔ صد جمشید است، قصریست که تکیه‌گاه صد بهرام است.

مائیم و می و مطرب و این کنج خراب، جان و دل و جام و جامه در رهن شراب؛ فارغ ز امید رحمت و بیم عذاب، آزاد ز باد و خاک و ز آتش و آب.

باید اقرار کرد که شهرت عمرخیام در اروپا و آمریکا به مراتب بیش‌تر از وطن خود اوست بلکه به‌هیچ‌وجه قابل مقایسه هم نیست و طرفه‌تر آن‌که خیام هنوز در نزد اغلب ایرانیان مردود و منفور است.

خیام رباعی خود را می‌سروده، بدون توجه به آنچه می‌گذرد. از کوتاه بودن زندگی و لزوم خوشی کردن و نامعین بودن دنیای دیگر و از این قبیل سخن می‌گفته که به شدت مورد انتقاد روحانیون بسیار متعصب و قدی نگران آن ایام واقع شده است. کار این انتقاد روحانیون دربارهٔ خیام به جایی رسید که او را تکفیر کردند.

می نوش که عمری که اجل در پی اوست آن به که به خواب یا به مستی گذرد

می نوش که عمر جاودانی این است، خود حاصلت از دور جوانی این است؛ هنگام گل است و مل و یاران سرمست، خوش باش دمی که زندگانی این است!

در خواب بدم مرا خردمندی گفت: کز خواب کسی را گل شادی نشگفت، کاری چه کنی که با اجل باشد جفت، می خور که بزیر خاک می باید خفت.

امروز ترا دسترس فردا نیست، و اندیشهٔ فردات به جز سودا نیست؛ ضایع مکن این دم ار دلت بیدار است، کاین باقی عمر را بها پیدا نیست.

از منزل کفر تا به دین یک نفس است، وز عالم شک تا به یقین یک نفس است؛ این یک نفس عزیز را خوش می دار، کز حاصل عمر ما همین یک نفس است.

هر ناله که رندی به سحرگاه زند از نعرهٔ زاهدان سالوس به است