بریده‌هایی از کتاب این قرن

اگر اعداد (نظرسنجی‌ها، صورتحساب‌ها، آمار مخاطبان، بودجه‌ها، اعتبارات، روندهای بازار بورس، تیراژها، دست‌مزدها، حقوقِ فروش اوراق قرضه...) بت‌واره‌ی این روزگارند، از آن‌رو است که جایی که امر واقعی به تردید و تزلزل انجامد، اعداد کور قد برمی‌افرازند.

«چه باید کرد درباره‌ی این فکت که علم می‌داند چطور انسان نوینی بسازد؟» و همه می‌دانند از آنجایی که هیچ پروژه‌ای در کار نیست، یا تا آنجا که هیچ پروژه‌ای در کار نباشد، تنها یک پاسخ وجود دارد: منفعت به ما خواهد گفت که چه کنیم. در نهایت، و تا پایانش، این قرن به راستی قرنِ بشریتی دیگر خواهد بود، قرن دگرگون‌سازی رادیکال آن‌چه که انسان هست. از این لحاظ به گسست‌های شناختی فوق‌العاده‌ای که مشخصه‌ی سال‌های آغازین‌اش بود وفادار می‌ماند‌ هر چند که اندک اندک از سیاق پروژه به سیاق اتوماتیسم‌های منفعت‌طلبانه تغییر رویه خواهد داد. این پروژه بسیاری را خواهد کشت. اتوماتیسم نیز همین‌طور، آن‌هم به این کار ادامه داد، بی‌آنکه کسی قادر باشد گناه‌کارش بنامد. بگذارید بپذیریم‌ تا شاید از این پس جویای توضیحی بر این امر باشیم‌ که این قرن به‌منزله‌ی موقعیت مناسبی برای جنایت‌های گسترده عمل کرده است. اما اجازه دهید بی‌درنگ بیافزاییم که[ این ماجرا هنوز ]تمام نشده، اکنون آن جانیان نام‌دار جای خود را به جانیانی داده‌اند که همچون[ سهامدارانِ ]شرکت‌های سهامی عام، گمنام‌اند.

کمی همچون طریقه‌ای که در آن، برای دست اندرکاران هنر مدرن، صداها و فرم‌های برکنده از هارمونی تونال و فیگوراتیو، چیزی نبوده‌اند مگر موادی که هدف و غایت‌شان نیاز به دگرگونی همه جانبه‌ای داشت. یا همچون طریقه‌ای که نشانه‌های فرمال، بی‌بهره از هر گونه ایده‌آل‌سازی ابژکتیو، ریاضیات را به سوی نوعی تکامل خودکار راندند. در این معنا، پروژه‌ی انسان نوین پروژه‌ی گسست و بنیان‌گذاری‌ای است که ـ‌در حیطه‌ی تاریخ و دولت‌ـ همان تونالیته‌ی سوبژکتیو گسست‌های علمی، هنری و سسکوالِ‌ ابتدای این قرن را تداوم می‌بخشد. از این رو می‌توان استدلال کرد که این قرن به سرآغاز خویش وفادار بوده است. وفاداری‌ای سبعانه. جالب این‌که امروز این مقولات مرده و مدفون‌اند، این‌که دیگر هیچ‌کس خود را درگیر آفرینش سیاسی یک انسان نوین نمی‌کند. برعکس، آن‌چه از هر سو می‌شنویم خواست حفظ بشریت کهنه و به‌علاوه حفظ همه انواع در معرض خطر (از جمله بذر گندم‌های باستانی‌مان) است ـ‌به‌خصوص همین امروز که با پیدایش مهندسی ژنتیک آن تمهیدات برای نوعی دگرگونی‌سازی واقعی انسان، برای اصلاح انواع به کار گرفته می‌شوند.

اجازه دهید بپذیریم که قرن ما قرنی است که در آن ـ‌همان‌طور که مالرو می‌نویسد‌ـ سیاست به تراژدی مبدل گشت. چه بود آن‌چه که در ابتدای این قرن، در طی افتتاح طلایی Belleépoque[ دوران زیبا ]از اوضاع و امور چنین جلوه‌ای پدید آورد؟ این قرن اساساً از لحظه‌ی خاصی به بعد، تحت تسخیر ایده‌ی تغییر دادن انسان، ایده‌ی آفریدن انسانی نوین قرار داشته. درست است که این ایده میان فاشیسم‌ها و کمونیسم‌های گوناگون در گردش است، آن‌ها که پیکره‌های‌شان کم‌و‌بیش همانند‌اند: از یک سو، پرولتاریا بر آستانه‌ی جهانی رهایی‌یافته ایستاده، و از دیگر سو، زیگفرید، آریایی نمونه، اژدهایان انحطاط را به زیر می‌کشد. آفریدن بشریتی نوین همواره به خواستِ نابودی نوع کهنه‌ی آن می‌انجامد. در خصوص طبیعت این بشریت کهنه منازعه‌ای خشونت‌آمیز و آشتی‌ناپذیر در می‌گیرد. اما هرباره و همواره این پروژه چنان رادیکال است که در جریان تحقق‌اش تکینگی جان انسان‌ها به‌حساب نمی‌آیند. در این بین هیچ چیزی مگر نوعی ماده در کار نیست.

قرن بیستم به‌نحوی استثنایی شروع می‌شود. اجازه دهید دو دهه‌ی چشم‌گیر میان ۱۸۹۰ و ۱۹۱۴ را به عنوان پیش درآمد این قرن در نظر بگیریم. این سال‌ها در هر حیطه‌ای از اندیشه بازنمای دوره‌ای استثنایی از ابداع‌گری و نوآوری هستند. دوره‌ای که مشخصه‌اش آفرینش‌گری چندوجهی‌ای است که تنها می‌تواند با رنسانس فلورانسی یا قرن پریکلس مقایسه شود. این دوره، دوره‌ی شگفت‌آور برانگیختگی و گسست است. تنها به برخی از نقاط عطف آن توجه کنید. در ۱۸۹۸ مالارمه کمی پس از چاپ بیانیه‌ی شعر مدرن،... UnCoupdedésjamais[ تاس ریختن... ]، از دنیا می‌رود. در ۱۹۰۵ اینیشتن نسبیت خاص را کشف می‌کند (که در غیر این صورت پوانکاره بر او پیشی می‌جست) ، آن‌هم در کنار نظریه‌ی کوانتومِ نور. در ۱۹۰۰ فروید با چاپ تفسیر رویاها‌‌ نخستین شاهکار نظام‌مند انقلاب روانکاوانه را پدید می‌آورد. در ۱۹۰۸ شوئنبرگ در خلوت خود امکان یک موسیقی آتونال را پی‌ریزی می‌کند. در ۱۹۰۳ لنین سیاست مدرن را می‌آفریند، آفرینشی که در چه باید کرد؟ ‌ به ثبت می‌رسد. این دوره همچنین شاهد چاپ رمان‌های پر تعداد جیمز و کنراد، تحریر بخش اصلی در جستجوی زمان از دست رفته‌اثر پروست، و تکمیل اولیس اثر جویس است.

یکی از حقایق قرن بیستم این است که دموکراسی‌های متحد در جنگ بر علیه هیتلر کم‌و‌بیش اعتنایی به نابودگری‌ها نداشتند. به‌نحوی استراتژیک می‌توان گفت که آن‌ها با گسترش‌طلبی آلمان در جنگ بودند نه با رژیم نازی. به‌نحوی تاکتیکی می‌توان گفت که (در زمان‌بندی حمله، گزینش اهداف بمباران‌ها، عملیات‌های کماندویی و غیره) هیچ یک از تصمیم‌های آن‌ها توقف یا حتی تحدید نابودگری‌ها را دنبال نمی‌کرد. نکته‌ی اصلی همین است، آن‌ها از همان روزهای نخست کاملاً از آن‌چه روی می‌داد آگاه بودند. امروزه با نظر به دموکراسی‌های خودمان نیز‌ که به هنگام بمباران صربستان یا عراق کاملاً انسان‌گرا هستند‌ـ همین را می‌توان گفت، دموکراسی‌هایی که تقریباً هیچ اعتنایی به نابودی میلیون‌ها آفریقایی توسط بیماری ایدز، که به‌نحوی مؤثر در اروپا و امریکا کنترل شده و می‌توان آن‌را[ در سایر نقاط ]نیز به کنترل در آورد ندارند. به دلایل مالی و اقتصادی، دلایلی ناشی از قوانین تجاری و اولویت ‌سرمایه‌گذاری‌ـ به دلایلی امپریالی، دلایلی تماماً اندیشیدنی و به راستی اندیشیده شده‌ـ دارو و درمان در اختیار آفریقایی‌های محتضر قرار نخواهد گرفت. آن‌ها فقط در اختیار دموکرات‌های سفیدپوست هستند.

ما وارث یک تاریخ طولانی هستیم، تاریخ یکسان‌انگاری الاهیاتی شرّ و نا‌هستی. در واقع، اگر شرّ هست‌ـ اگر شرّ از یک موقعیت هستی‌شناختی ایجابی برخوردار می‌باشد‌ـ پس موجبی یا مسئولی دارد. برای تبرئه‌ی آن موجب باید از شرّ هرگونه هستی‌ای را سلب کرد. آنانی که معتقدند نازیسم (برخلاف «دموکراسی» خودشان) فرمی از اندیشه یا نوعی سیاست نیست، صرفاً مایل به تبرئه تفکر، یا سیاست هستند. یعنی می‌خواهند پیوند ژرف و پنهان امر واقعی سیاسی نازیسم را با آن‌چه معصومیت دموکراسی‌اش می‌خوانند کتمان کنند.

وقتی برخی با بی‌تکلفی می‌گویند آن‌چه نازی‌ها کردند (نابودگری) از مرتبه امر نااندیشیدنی یا امر لاینحل است، یک نکته حیاتی را فراموش می‌کنند: این‌که نازی‌ها آن‌چه را که کردند، هم اندیشیدند و هم بررسی کردند، آن‌هم با بیشترین دقت و قاطعیت. این تصور که نازیسم فرمی از اندیشه نیست، یا به بیانی عام‌تر، بربریت نمی‌اندیشد، موجد نوعی فرآیند پنهانی تبرئه است. این یکی از هیئت‌هایی است که هژمونی فکری این روزگار به خود گرفته، و در این شعار خلاصه شده که «هیچ بدیلی در کار نیست» ، همان چیزی که فرانسوی‌ها به آن LaPenséeunique[ تفکر یکتا ]می‌گویند. این واقعاً چیزی نیست مگر ارتقاء نوعی سیاست بی‌بدیل، یک Politiqueunique[ سیاست یکتا ]. سیاست می‌اندیشد، بربریت نه، پس هیچ سیاستی بربروار نیست. تنها هدف این قیاس پنهان کردن بربریت است، در غیر این صورت مبرهن است که پارلمانتاریسم سرمایه‌دارانه، ‌ تقدیر جاری ما را در کنترل دارد. برای گریز از این آشفتگی باید، بر مبنای شهادت این قرن، باور داشته باشیم که نازیسم خود هم یک سیاست است هم یک اندیشه.

زبانم بیش از پیش برایم همچون حجابی می‌شود که برای دست یافتن به چیزهای (یا نیستی) پشت‌اش باید از هم دریده شود. گرامر و سبک. از دید من این‌ها به اندازه‌ی یک لباس‌شنای ویکتوریایی یا توداری یک جنتلمن حقیقی بی‌ربط شده‌اند. یک ماسک. به این امید که زمانی فرا‌ رسد، زمانی‌که به لطف خدا از پیش در برخی محافل خاص فرا رسیده، که مؤثرترین استفاده از زبان در گرو سوء‌استفاده از آن باشد. از آنجا که نمی‌توانیم به یک‌باره زبان را نابود کنیم، پس حداقل نباید از هیچ‌ کاری برای سوق دادن آن به ورطه‌ی رسوایی خودداری کنیم. سوراخ سوراخ کردن آن، تا جایی‌که آن‌چه در پس‌اش مخفی است ‌ چه چیزی باشد و چه هیچ‌ شروع به نشت کند؛ امروزه نمی‌توانم برای یک نویسنده هدفی والاتر از این متصور شوم. یا آیا این فقط ادبیات است که در آن طرق بی‌تحرک کهنه‌ای که موسیقی و نقاشی بسی پیش از این کنار نهادند همچنان باقی می‌ماند؟ آیا در طبیعت رذیلانه‌ی واژه، چیزی بی‌نهایت مقدس وجود دارد که در ارکان سایر هنرها یافت نشده‌است؟ آیا دلیلی دارد که مادیت دهشتناک سطح واژگانی این‌طور انحلال‌ناپذیر باشد و نتواند همچون سطح صوتی در سمفونی هفتم بتهوون با سکته‌های پی‌در‌پی از هم دریده شود، تا آنجا که در سراسر اثر چیزی نیابیم مگر ردی از اصوات پراکنده و معلق در ارتفاعات سرگیجه‌آور

در سنتِ فلسفه‌ی غرب، این تقابل، از همان ابتدا و در جهانِ یونانی، خود را به‌هیئتِ تقابلِ تئوری/پراکسیس نشان داده است. می‌توانیم پیشنهاد کنیم که این تقابل، صورت‌مسأله‌ی اساسی فلسفه‌ی غرب است؛ مسأله‌ای که در دوره‌های مختلف، نام‌های متفاوتی پیدا کرده و بااین‌حال آن‌ها را همچون دانه‌های تسبیح به‌هم متصل کرده است: بالقوه‌گی/فعلیتِ ارسطو، سوژه/ابژه‌ی کانت، ذهنیت/عینیتِ هگل یا کل/جزءِ فلسفه‌ی تحلیلی همه‌گی نام‌های مختلفِ همین تنشِ برسازنده‌اند. تنها به‌این‌معنا و براساسِ همین تنشِ بنیادین است که می‌توانیم از کلیتی یک‌پارچه به‌نامِ «فلسفه‌ی غرب» سخن بگوئیم. این تنشِ بنیادی چیزی در حدِ شرط و زمینه‌ای است که خودِ تفکر را اساساً امکان‌پذیر می‌کند، دیالکتیک تاریخی را به‌راه می‌اندازد، نقد را امکان‌پذیر می‌کند و به‌اصطلاحِ زبان‌شناختی‌تر، نفسِ وجودِ معنا را ممکن می‌کند. حقیقت دارد که انسان به یک تنش هبوط کرده است؛ و اگر برای عقل چیزی باقی مانده باشد که هنوز ارزشِ حفظ‌کردن داشته باشد، این چیز یک نا‌چیز، یک حفره است: انسان نگهبانِ زخمِ خود است. تئوری‌پراکسیس یکی از نام‌های بسیارِ این زخم است.