بریده‌هایی از کتاب راه های ابریشم

بریتانیا و فرانسه هر دو ادعا می‌کردند که اهداف شرافتمندانه دارند و ــ به گزارش روزنامهٔ تایمز ــ تلاش می‌کنند که «مردمان تحت ستم خونبار ترکان» را آزاد کنند. (۵۶) ادوارد هاوس، مشاور سیاست خارجی ویلسون رئیس‌جمهور آمریکا، هنگامی که شرح توافق محرمانه را از زبان وزیر خارجهٔ بریتانیا شنید، نوشت «بدتر از این نمی‌شد»؛ فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها در خاور میانه «برای آینده بذر جنگ می‌پاشند.»(۵۷) درست می‌گفت.

پس تصادفی نبود که قرآن بیش از شصت بار از واژهٔ «امت» استفاده می‌کرد که برچسبی قومی نبود و همهٔ جامعهٔ مؤمنان را در بر می‌گرفت. بارها گفته می‌شد که بشر زمانی یک امت واحد بود و افسوس که اختلافات بین‌شان تفرقه انداخت. (۲۷) معنای تلویحی آن این بود که ارادهٔ خداوند بر رفع اختلافات است. در قرآن و حدیث که مجموعهٔ بیانات و نقل اعمال پیامبر (ص) است، پیوسته بر مشترکات ادیان توحیدی تأکید می‌شود و تفاوت‌های آنها ناچیز وانمود می‌شود. تأکید بر احترام و بردباری در رفتار با یهودیان و مسیحیان محرز است.

پیام محمد (ص) پیام آشتی بود. قرآن در بیش از یک جا یادآوری می‌کرد که هر یهودی یا مسیحی که «نیکوکاری پیشه کند ... نباید بیمناک یا اندوهگین باشد.»(۱۸) کسانی که خدای یکتا را می‌پرستیدند آبرومند و گرامی داشته می‌شدند.

آثار زاینده‌ای مانند لِویاتان تامس هابز متون دوران‌سازی بودند که ظهور غرب را توضیح می‌دادند. تنها یک نویسندهٔ اروپایی می‌توانست نتیجه بگیرد که حالت طبیعی انسان خشونت است و تنها یک نویسندهٔ اروپایی می‌توانست این سخن‌اش درست باشد.

پرخاشگری در جوامع دیگر نیز وجود داشت. نمونه‌های فراوان در قاره‌های دیگر نیز نشان می‌داد که کشورگشایی همواره با مرگ و ویرانی در مقیاس وسیع همراه بود. اما دوره‌های الحاق‌طلبی انفجاری در آسیا و شمال آفریقا، چنان که در نخستین دهه‌های گسترش اسلام یا در دوران فتوحات مغولان رخ داد، دوره‌های طولانی صلح و ثبات و رفاه در پی داشت. در اروپا بسامد و ضرباهنگ جنگ‌ها با نقاط دیگر جهان متفاوت بود: هنوز جنگی ادامه داشت که جنگ دیگری آغاز می‌شد.

اگرچه اکنون کسانی مانند گالیلئو گالیلئی، آیزاک نیوتون، و لئونارد اُیلر دانشمندان نام‌آشنایی برای نسل‌هایی از دانش‌آموزان‌اند، نباید از یاد برد که پاره‌ای از مهم‌ترین دستاوردهای ایشان محاسبهٔ مسیر پرتابه‌ها و فهم علل انحراف آنها برای افزایش دقت توپ‌ها بود. (۶۹) این دانشمندان نامدار در ساخت جنگ‌افزارهای قوی‌تر و مطمئن‌تر نقش داشتند. پیشرفت‌های فناوری نظامی با عصر روشنگری همبستر بود.

مدارا یک اصل ثابت در جامعه‌ای بود که اعتماد به نفس داشت و از هویت خود مطمئن بود.

کمتر کسی بهتر از بوداییان به اهمیت تبلیغ با نمایش اشیایی که عقاید دینی را تحکیم می‌کردند آگاه بود. زائر چینی دیگری که در جست‌وجوی متون سانسکریت برای مطالعه به آسیای میانه رفته بود، با شگفتی متوجه یادگارهای مقدسی شد که مورد احترام مردم بلخ بودند. از جملهٔ آنها دندان بودا بود، و لگنی که او برای شست‌وشو به کار می‌برد، و جارویی که استفاده می‌کرد و از ساقهٔ گندم بود و با جواهراتی تزئین‌اش کرده بودند.

یوحنای زرین‌دهان سراسقف کنستانتینوپل در آغاز سدهٔ چهارم می‌گفت آیین‌های کلیسا باید هیجان‌انگیزتر شود تا بتواند با شکل نمایشی آیین‌های کنیسه رقابت کند. در کنیسه‌ها برای سرگرمی نمازگزاران، طبل و بربط و چنگ و آلات دیگر می‌زدند. آنگاه در کلیسا نیز برای افزایش جذابیت آیین‌ها از بازیگر و رقصنده استفاده شد.

امپراتور کنستانتین برای ختم غائله در کلیسای مسیحی غرب در سال ۳۲۵ شورایی در نیکایا/نیقیه تشکیل داده و اسقف‌های سراسر امپراتوری را بدان فراخوانده بود. باید دربارهٔ نظریات مختلف تصمیم‌گیری می‌کردند و از جمله تکلیف تفسیرهای مختلف از رابطهٔ خدای پدر (اَب) با خدای پسر (ابن) را که مایهٔ بیشترین اصطکاک بود روشن می‌کردند. شورا با توافق در مورد ساختاری برای کلیسا و حل مسئلهٔ محاسبهٔ تاریخ عید پاک و با تدوین اعتقادنامه‌ای که تا امروز اعتبارش را حفظ کرده است و «اعتقادنامهٔ نیقیه» نام گرفت کار بزرگی انجام داد. کنستانتین مصمم بود تفرقه در کلیسا را پایان دهد و اهمیت وحدت را نشان دهد.

سرکوب جهان‌شناسی‌های دیگر با افزایش تعصب زرتشتی همراه بود که یک ویژگی نوزایی ایرانی شد. دین رسمی پدید آمد و ارزش‌های زرتشتی با ارزش‌های ایرانی مترادف شد و آنچه را که «یک ستون خیمهٔ شاهنشاهی ساسانی» نامیده‌اند شکل داد.

مسیحیت در اوایل از هر جهت آسیایی بود: کانون جغرافیایی آن بیت‌المقدس بود با مکان‌های دیگری که به ولادت و حیات و ممات پیامبر مربوط می‌شدند؛ زبان نخستین آن آرامی بود از زبان‌های خانوادهٔ سامی که بومی خاور نزدیک بودند؛ بستر مذهبی و زمینهٔ معنوی آن یهودیت بود که نزد بنی‌اسرائیل و در دوران تبعید ایشان در مصر و بابل شکل گرفت؛ و قصه‌های آن در بیابان‌ها و سیلاب‌ها و قحطی‌ها و خشک‌سالی‌هایی رخ می‌دهند که در اروپا سابقه نداشتند.

هرچه ایران بزرگ‌تر می‌شد، ارزش‌ها و باورهایی را که سنت‌های ضروری برای توفیق سیاسی و نظامی جلوه می‌دادند با سختگیری بیشتری تحمیل می‌کردند. کسانی که توضیحات متفاوت یا ارزش‌های متعارضی ارائه می‌دادند دستگیر می‌شدند و در موارد بسیاری به قتل می‌رسیدند.

روم در شرق با جهانی روبه‌رو شد که چشمانش را باز کردند. آسیا به تجمل‌پرستی و راحت‌طلبی شهرت داشت. سیسِرو می‌نویسد آسیا ثروت بی‌حسابی داشت و کشاورزی‌اش افسانه‌ساز بود و تنوع محصولاتش در باور نمی‌گنجید و گله‌های احشامش ابعاد حیرت‌انگیزی داشت. صادراتش بی‌شمار بود. (۶۴) با این ثروتی که آسیا داشت، رومیان گمان می‌کردند مردمانش می‌توانند جز خوش‌گذرانی کاری نداشته باشند.

ابریشم علاوه بر این که محصولی تجملی بود، حکم یک ارز بین‌المللی را هم پیدا کرده بود.

اما تبدیل شدن روم به یک امپراتوری چندان ارتباطی با اروپا و تصرف اروپا نداشت، قاره‌ای که فاقد منابع و شهرهای وسوسه‌انگیز از نظر جمعیت مصرف‌کننده و مالیات‌دهنده بود. آنچه امپراتوری روم را به عصر جدیدی پرتاب کرد سمت‌گیری آن به شرق مدیترانه و ورای آن بود. روم هنگامی عظمت و افتخار به دست آورد که مصر را گرفت و سپس سکان را به سمت شرق، آسیا، گرداند.

«اگر می‌خواهیم فقط رهگذر آسیا نباشیم بلکه خداوندگار آسیا شویم، باید با مردم مهربانی کنیم؛ وفاداری آنهاست که امپراتوری ما را ثبات و دوام می‌بخشد.»