بریده‌هایی از کتاب راه های ابریشم

شاه هم با طرح‌های جاه‌طلبانه‌اش به وخامت وضعش دامن می‌زد. مبالغ هنگفتی در ارتش سرمایه‌گذاری کرد و بودجهٔ ارتش ایران از ۲۹۳ میلیون دلار در ۱۹۶۳ به ۷/۳ میلیارد دلار در کمتر از پانزده سال بعد افزایش یافت. نیروی هوایی و نیروی زمینی ایران از بزرگ‌ترین نیروهای نظامی در جهان شد. (۶۲) مقداری از پول این افزایش سرسام‌آور از محل کمک‌های نظامی و وام‌های کم‌بهرهٔ آمریکایی‌ها تأمین می‌شد (که خود آنها هم سود می‌بردند زیرا بسیاری از جنگ‌افزارها از صنایع نظامی آنها خریداری می‌شد).

. ثروت اسارت می‌آورد.

در تابستان ۱۹۵۳/ ۱۳۳۲ سیل ارز آمریکایی که به تهران سرازیر شد به حدی بود که ارزش دلار نسبت به ریال در حدود چهل درصد سقوط کرد. مقداری از پول‌ها به جماعت‌هایی پرداخت شد که دو مأمور محلی سازمان سیا آنها را سازمان دادند و در خیابان‌های پایتخت به راه انداختند. دیگر از دریافت‌کنندگان پول‌ها روحانیانی از جمله آیت‌الله کاشانی بودند که با توطئه‌گرها اشتراک منافع داشتند.

پژوهش‌های تازه جای تردید باقی نمی‌گذارد که تسخیر ایران سال‌ها زودتر از آن که پیش‌تر گمان می‌رفت روی داده است ــ بین سال‌های ۶۲۸ و ۶۳۲ که جامعهٔ ساسانی از درون در حال فروپاشی بود، نه پس از آن که فروپاشیده بود.

در ایران که در جنوب دریای خزر است، رئیس‌جمهور اسبق می‌گوید هولوکاست دروغ است و «قدرت‌ها و مستبدان غربی» ویروس اچ‌آی‌وی را ساخته‌اند «تا بتوانند داروها و تجهیزات پزشکی‌شان را به کشورهای فقیر بفروشند.»

آمریکا از اسرائیل خواسته بود مهمات و تجهیزات را به ایران بفرستد و بعد مابه‌ازای آنها را از واشینگتون بگیرد.

مقام ارشدی در این مذاکرات گفته بود «دست روس‌ها به خون سربازان ایرانی آلوده است.»

از جنگ و خشونت و خون‌ریزی، مادامی که عادلانه به شمار می‌رفت، تجلیل می‌شد. شاید یکی از علل آن که دین اهمیت یافت همین بود: برای جنگ توجیهی بهتر از این وجود نداشت که در دفاع از خداوند است.

پنج تونل افقی در زیر «رأس کوه» بلوچستانِ پاکستان ساختند که هر یک قادر به تحمل انفجاری بیست کیلوتُنی بود. (۶۵) دانشمندان پاکستانی با افسوس می‌گفتند «غرب می‌دانست که کشور توسعه نیافته‌ای مثل پاکستان هرگز نمی‌تواند به این فناوری مسلط شود» و با این حال کشورهای غربی «برای فروش هر چیزی به ما با هم مسابقه گذاشته بودند... عملاً به ما التماس می‌کردند که از آنها تجهیزات بخریم.»

هرچه بیشتر ایران تانک چیفتن می‌خرید، اسرائیل جت میراژ می‌خرید، سوریه میگ ۲۱ و میگ ۲۳ می‌خرید، عراق تانک تی ـ ۷۲ از شوروی می‌خرید و عربستان جت اف ـ ۵ از آمریکا می‌خرید، برای اقتصادهای بریتانیا و فرانسه و شوروی و آمریکا بهتر بود.

در عراق، پولی که با آن جنگ‌افزار خریدند در بازهٔ زمانی ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۰ بیش از شش برابر شد و حدود چهل درصد بودجهٔ کشور را بلعید. کمتر کسی نگران پیامدهای مسابقهٔ تسلیحاتی بین ایران و عراق بود و این که بودجهٔ فزایندهٔ خرید جنگ‌افزار به ارتقای خطرناک جایگاه ارتش در دو کشور می‌انجامید.

همچون در اروپای تشنهٔ ابریشم و ادویه و نفایس شرق در اوایل سده‌های میانه، اکنون در غرب پرسش این بود که آیا راه‌های دیگری برای پرداخت بهای نیازمندی‌های گران‌بها وجود نداشت. هزار سال پیش‌تر برای تأمین پول خریدهای دیگر، کشتی کشتی بَرده به کشورهای اسلامی برده بودند. حالا برای تأمین پول خرید طلای سیاه، یک راه نابکارانهٔ دیگر نیز وجود داشت: فروش تجهیزات نظامی و فناوری هسته‌ای.

در این بین با این که بهای نفت از ۱۹۵۴ تا ۱۹۶۰ بیش از هفت برابر شده بود، چندان ثمری در جامعه به چشم نمی‌خورد. بستگان شاه و گروهی که در افواه به «هزار فامیل» مشهور بودند واردات را در چنگ خود داشتند و سودهای کلان از آن می‌بردند. وام‌های کم‌بهره‌ای که واشینگتون به ایران می‌داد تنها به جیب کسان معدودی می‌رفت و سهمی از آنها به تهی‌دستان نمی‌رسید.

در پایان سال ۱۹۵۲ خود انگلیسی‌ها نیز باور نداشتند تحریمشان نتیجه دهد. از این رو دست به دامان «آژانس اطلاعات مرکزی» آمریکا [سازمان سیا] شدند که تازه تأسیس شده بود و خواستار حمایت آمریکایی‌ها از نقشهٔ «اقدام سیاسی مشترک برای ساقط کردن نخست‌وزیر مصدق» ــ یعنی کودتا علیه او ــ شدند. این آخرین بار نبود که تغییر حکومت در این نقطه از جهان تنها راه حل مسئله به نظر می‌رسید.

بسیاری کسان در ایران و عراق شیفتهٔ تحرک و لفاظی هیتلر شده بودند. یک همسویی طبیعی در یهودستیزی بین نازی‌ها و برخی علمای مسلمان پدید آمده بود. مفتی اعظم بیت‌المقدس، محمد حسینی، از ظهور مردی که وی را «حاج محمد هیتلر» نامید استقبال کرده بود. یهودستیزی پیشوای آلمان‌ها آب به آسیاب مردی می‌ریخت که از کشتار قوم یهود، قومی که «اراذل و اوباش» می‌خواندشان، خوش‌حال می‌شد.

از آن جا که بریتانیا در محل نیرو داشت از دیگران جلوتر بود و می‌توانست منطقه را مطابق نیازهایش شکل بدهد. در میان‌رودان با تأسیس کشور جدیدی به نام عراق به مقصود رسید. عراق ملغمه‌ای شد از سه ایالت پیشین عثمانی که از نظر تاریخ و مذهب و جغرافیا بسیار با هم تفاوت می‌کردند: بصره در جنوب رو به هندوستان و خلیج فارس داشت؛ بغداد دارای پیوند نزدیکی با ایران بود؛ و موصل ارتباطی طبیعی با ترکیه و سوریه داشت. (۲۱) این ملغمه تنها طرفی را که راضی می‌کرد لندن بود.

یکی از مهمانان گرترود بل بود، زن پرتحرک تیزهوشی که از جوانی برای جاسوسی استخدامش کار کرده بودند و سیاست‌های عربی را از نزدیک زیر نظر گرفته بود. او به جعفر عسکری، کسی که اندکی بعد نخست‌وزیر کشور تازه‌تأسیس عراق شد، گفت خیالتان راحت: «ما امیدواریم که نهایتاً به شما استقلال کامل بدهیم.» عسکری پاسخ داد «بانوی من، استقلال کامل را نمی‌دهند، می‌گیرند.»

نتایج وسیع‌تر در عراق فاجعه‌بارتر بود. با واگذاری اراضی دولت عثمانی پیشین به شیوخ محلی در ازای حمایت از واگذاری قیمومت آنها به انگلیسی‌ها فئودالیسم جدیدی شکل گرفت که از تحرک اجتماعی کاست، نابرابری را افزود، و چون جوامع محلی از حقوق مالکیت ارضی و وسایل امرار معاش خود محروم شدند به نارضایتی دامن زد. در ایالت کوت در شرق عراق، دو خانواده طی سه دهه صاحب بیش از نیم میلیون جریب زمین شدند. (۴۵) تقریباً همین سناریو دامنگیر ایران هم شد و شاه و درباریانش همهٔ درآمدهای نفتی را از آن خود کردند.

سال ۱۹۲۲ سر پرسی لورن، وزیر مختار بریتانیا در تهران، رضا خان را مردی «تنومند، ستبرسینه، قوی‌بنیه، و بالابلندتر از حد متوسط» توصیف کرد. نوشت او حاشیه نمی‌رود «و با تعارفات دهان‌پرکن و بی‌خاصیت، که خوی ایرانیان شده است، وقت انسان را نمی‌گیرد.» لورن تأکید کرد که هرچند پیداست او «مدرسه نرفته و بی‌سواد است، در صحبت با او به نظرم آمد که مغزش خالی نمانده ولی بیکار مانده.»

از آن جا که بریتانیا در محل نیرو داشت از دیگران جلوتر بود و می‌توانست منطقه را مطابق نیازهایش شکل بدهد. در میان‌رودان با تأسیس کشور جدیدی به نام عراق به مقصود رسید. عراق ملغمه‌ای شد از سه ایالت پیشین عثمانی که از نظر تاریخ و مذهب و جغرافیا بسیار با هم تفاوت می‌کردند: بصره در جنوب رو به هندوستان و خلیج فارس داشت؛ بغداد دارای پیوند نزدیکی با ایران بود؛ و موصل ارتباطی طبیعی با ترکیه و سوریه داشت. (۲۱) این ملغمه تنها طرفی را که راضی می‌کرد لندن بود.