بریده‌هایی از کتاب در میان ایرانیان: کلیدی برای درک چالش‌ها و واقعیت‌های ایران

ایران اقتصادی نیمه صنعتی با صنایع توسعه‌یافته خصوصاً در بخش‌های نفت و گاز، اتومبیل و مهندسی الکترونیک دارد. من از مجتمع تولید صنعتی بسیار پیشرفته‌ی گاز و توربین‌های بخار دیدن کردم که به راحتی با تأسیسات مشابه‌ش در اروپای غربی رقابت می‌کند و در سراسر خاورمیانه، آسیای میانه، ترکیه و به احتمال زیاد اروپای شرقی و هند همتا ندارد

سفر طولانی در جاده‌های ترکیه با مسیرهای ناهموار، جوانان سنگ‌ به دست و کمبود پمپ‌بنزین‌، حوصله‌سربر و سخت بود. اما به‌محض این‌که از مرز بازرگان گذشتم، جاده‌های آسفالته‌ی صاف، پمپ‌بنزین‌های منظم، ماشین‌های مد روز و چهره‌های متبسم طوری جلویم سبز شدند که انگار جادو شده باشد. این تفاوت تنها چند سال بعد به سبب انقلاب ایران و جنگ ایران و عراق برعکس شد.

ایران از لحاظ اخلاقی، تصویری چه بسا پیچیده‌تر است که عمدتاً از تنشی حل‌نشده بین رسالت مذهبی نظام حاکم و اشتیاق اکثر مردم به حقوق و آزادی‌هایِ موجود در جاهای دیگر ناشی می‌شود.

این روستا به مکان سفر زیارت هفتگی در سه‌شنبه بعدازظهر بدل شده است و مشحضاً بیشتر مورد توجه اقشار فقیرتر و کمتر تحصیل‌کرده‌ی مردم تهران است. «پیک‌نیک‌های» کنار ماشین به اتفاق هفتگی و معمولی بدل شده‌اند. این سفر زیارتی تا حدی گسترش یافته که چاه دومی هم حفر کرده‌اند تا مردان و زنان بتوانند هر یک «چاه» خود را داشته باشند تا در فکرِ ظهور امام غایب بوده و نامه‌های بلند بالای‌شان که حاوی طلب رحمت و مغفرت است را در آن بیاندازند.

تفاوت‌های چهره‌شناسی مردم ایران بسیار گیج‌کننده است. چهره‌ی تیره‌ی بلوچ‌ها و کرمانی‌ها شبیه همسایگانِ پاکستانی‌شان است. ترکمن‌ها و دیگر مردم شمال شرقی چهره‌هایی کاملاً شرقی اما اغلب موهای بور و چشمان رنگی روشن دارند. موهای سیاه براق و بینی‌های بی‌نهایت خوش‌ترکیب خصیصه‌ی شیرازی‌ها است. چهره‌ی رنگ‌پریده، موهای بور، استخوان‌های گونه‌ی کشیده و چشمان سبز در آذری‌های ایرانی معمول است.

مشهدی‌ها تنها ایرانی‌هایی هستند که بین تلفظ قاف (ق) و غین (غ) تفاوت قائل می‌شوند.

پس وقتی فوریه‌ی ۲۰۱۴ وارد تهران شدم، انتظار داشتم که نسبت به سفر قبلی‌ام در دو سال پیش، قیمت‌های مصرف‌کننده هم دو برابر شده باشند. وقتی فهمیدم که نان «بربری» محبوبم اکنون ۶۰۰ تومان شده است، در حالی که بیست‌وچهار ماه پیش تنها ۱۰۰ تومان بود؛ کرایه‌ی تاکسی از مرکز تهران به حومه‌های شمالی اکنون از ۳ هزار تومان به ۱۵ هزار تومان افزایش یافته بود! صدها نمونه‌ی دیگر به روشنی صحّه نهادند که هزینه‌های کالاهای روزمره، در واقع، با نرخی بین ۴ تا ۸ برابر افزایش یافته بود که تقریباً برابر تورم چشمگیر متوسط تقریباً ۱۵۰% درصد سالیانه است!

در واقع تحریم‌ها در طول راه به رهایی اقتصاد ایران از وابستگی بیش از حد بر صادرات خام نفتی کمک کرده است.

«بنیادها» یا مؤسسات خیریه مذهبی مانند «بنیاد مستضعفان و جانبازان» فعالیت‌های اقتصادی‌ای دارند که از نقش خیریه‌شان در قبال جانبازان و نیازمندان فراتر می‌رود. مثلاً بنیاد مستضعفان مالکیت زنجیره‌ای گسترده از هتل‌ها در ایران، شرکت نوشابه‌سازی زم‌ زم و شرکت‌های صنعتی تابعه‌ی متعددی را در اختیار دارد و آن‌ها را اداره می‌کند. این شرکت‌ها اغلب در پروژه‌های مهندسی عمرانی، مکانیکی و برقی درگیر هستند که قدرت اقتصادی و نفوذ سیاسی‌شان آن‌ها را بسته به این که کدام طرف میز نشسته باشید، شریک یا رقیبی بزرگ می‌سازد! این بنیادها ظاهراً به‌طور کامل از معافیت مالیاتی بهره‌مند هستند و عموماً از سوی روحانیون ارشد، سیاستمداران بازنشسته و اعضای سپاه پاسداران اداره می‌شوند.

قضایای منابع انسانی استعداد جوان، استخدام... در ایران کمبود استعداد جوان وجود ندارد. سه میلیون‌ یا در همین حدود دانشجوی دانشگاه‌ها و هرم جمیعتی از این حکایت دارد که هر ساله بیش از یک میلیون جوان ایرانی وارد بازار کار می‌شوند. صنعت و اقتصاد ایران قابلیت جذب این تعداد را ندارد. فارغ‌التحصیلان جوان شایستگی کافی را دارند اما مانند دیگر جاهای دنیا، از تجربه بی‌بهره‌اند.

تندروها، به ویژه آن‌هایی که در تداوم یک اقتصاد مشوش ذی‌نفع هستند و از راه تاراج و فرار از تحریم‌ها ثروت‌های کلانی به جیب زده‌اند، فعالانه سر راه مذاکرات جاری هسته‌ایِ مورد حمایت روحانی سنگ‌اندازی می‌کنند.