بریده‌هایی از کتاب در میان ایرانیان: کلیدی برای درک چالش‌ها و واقعیت‌های ایران

وقتی در اوایل سال ۲۰۱۴ عازم یک مهمانی شام بودم و به خانه‌ی دوستان در محله‌های خاص شمال تهران می‌رفتم، این واقعیت برایم برجسته شد که ثروتمندها ثروتمندتر شده‌اند، در حالی که طبقه‌ی کارگر و بخش اعظمی از طبقات متوسط، بالاخص کارمندان دولت، معلمان و مستمری‌بگیرها به زیر خط فقر کشیده شده بودند.

در دوره‌ی دوم احمدی‌نژاد برآوردهای بین‌المللی از آن حکایت دارند که درصد جمعیت ایرانی که زیر خط فقر زندگی می‌کنند از زیر ۲۰% به بالای ۴۰% افزایش یافته است. مشکلات اقتصادی طبقات پایین‌تر و متوسط بسیار بدتر از آن‌ چیزی است که تصور می‌کردم و این زوال در مدت زمان بسیار کوتاهی رخ داد.

تظاهرات مرگبار میدان ژاله‌ مصادف شده بود که به عنوان «جمعه سیاه» شناخته شد، وضعیت مرتباً بدتر شده بود. روزنامه‌نگاران غربی صدها نفر کشته را گزارش کردند، رهبران روحانی مدعی شدند که «هزاران» نفر کشته شده‌اند اما تحقیقات بعدی بنیاد شهید تعداد کشته‌ها را بسیار کم‌تر اعلام کرد

من هم مثل میلیون‌ها ایرانی، از این که غربی‌ها تصوری کاملاً غلط از ایران دارند جانم به لب رسیده، خصوصاً از زمانی که احمدی‌نژاد بی‌ظرافت و تحریک‌آمیز، مشهودترین نماینده ایران در صحنه‌ی بین‌المللی شد.

یکی دیگر از اتفاقات معمول اتفاقی است که همکار سویسی‌ام آن را «دِرام دَر» می‌نامند و وقتی اتفاق می‌افتد که دو نفر با بحرانِ عبور از یک در مواجه می‌شوند. هر یک اصرار خواهد کرد که دیگری باید اول برود؛ تماشای اظهارات کلامی همراهِ سرودست شکاندن‌های فراوان بیش از حد مضحک و خنده‌دار است.

رضا شاه، مصطفی کمال آتاتورک را الگوی خود قرار داد و برنامه‌ی قاطعانه‌ی مدرن‌سازی با طرح‌هایی نظیر ساخت جاده، راه‌آهن سراسری ایران، برنامه‌ی سلامت عمومی، آموزش‌وپرورش دولتی و تاسیس دانشگاه تهران و غیره را اجرا کرد.

پس از جنگ جهانی دوم، ایالات متحده تقریباً یک‌شبه تغییر نقش و رفتار داد و هدفی سه‌وجهی را دنبال می‌کرد؛ تضمین و کنترل عرضه‌ی نفت، دفاع سرسختانه از اسراییل و مبارزه با گسترش کمونیسم.

نفوذ سپاه پاسداران در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی افزایش مشهود و قابل توجهی داشته است. این مسئله برخی تحلیل‌گران را به این نتیجه رسانده که از زمان ظهور احمدی‌نژاد در سال ۲۰۰۵ عملاً یک فراکسیون نظامی بر ایران حکم رانده است. من معتقدم که این تحلیلی بیش از حد ساده‌انگارانه است که پایگاه قدرت رهبری -آیت‌الله خامنه‌ای- و وفاداری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به وی را نادیده می‌گیرد.

مثال سومی که با آن آشنا هستم، صنعت پتروشیمی است که در دو مجتمع پتروشیمی اصلی، ده‌ها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری صورت گرفته است، عسلویه و ماهشهر. عسلویه در کرانه‌ی حوزه‌ی گاز طبیعیِ بسیار بزرگ پارس جنوبی قرار دارد. گاز طبیعی به عنوان ماده‌ی اولیه‌ی چند کارخانه‌ی پتروشیمی در این سایت استفاده می‌شود و برنامه‌ریزی شده تا درون‌داد گاز مایع طبیعی (ال‌پی‌جی) واحدهای تبدیل را فراهم ساخته و این امکان را فراهم سازد تا ال‌پی‌جی در تانکرهای ال‌پی‌جی در سراسر اقیانوس به مشتری‌های تشنه‌ی انرژی در آسیا و اروپا فرستاده شود. مجتمع ماهشهر مرکز ۲۷ کارخانه‌ی پتروشیمی (اوره، آمونیاک، آروماتیک‌ها، پلیمرها، رزین‌ها، پی‌وی‌سی و غیره...) است که با دو نیروگاه اختصاص‌یافته با برق، بخار و آب تامین می‌شوند. عمده‌ی مهندسی و ساخت‌وساز این کارخانه‌ها را شرکت‌های ایرانی خصوصی و نیمه‌خصوصی انجام داده‌اند.

ایران اقتصادی نیمه صنعتی با صنایع توسعه‌یافته خصوصاً در بخش‌های نفت و گاز، اتومبیل و مهندسی الکترونیک دارد. من از مجتمع تولید صنعتی بسیار پیشرفته‌ی گاز و توربین‌های بخار دیدن کردم که به راحتی با تأسیسات مشابه‌ش در اروپای غربی رقابت می‌کند و در سراسر خاورمیانه، آسیای میانه، ترکیه و به احتمال زیاد اروپای شرقی و هند همتا ندارد. یکی از تأسیساتی که با مهندسی معکوس ساخته شده پره‌های توربین پیچیده گاز تخصصی است که می‌تواند در دماهای بسیار بالا دوام بیاورد. تعداد زیادی از توربین‌های گازی که تحت لیسانس غول آمریکاییِ جنرال الکتریک در فرانسه تولید شده بود، طی دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ در ایران نصب شدند.

یکی از تأسیساتی که با مهندسی معکوس ساخته شده پره‌های توربین پیچیده گاز تخصصی است که می‌تواند در دماهای بسیار بالا دوام بیاورد. تعداد زیادی از توربین‌های گازی که تحت لیسانس غول آمریکاییِ جنرال الکتریک در فرانسه تولید شده بود، طی دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ در ایران نصب شدند. با این حال، تحریم‌های ایالات متحده و تمایل به بی‌نیازی از تامین‌کنندگان خارجی وزارت نیروی ایران را وادار کرد تا با طراحی و مهندسی معکوس، این پره‌های توربین گازی که نیاز بود تا طی حیات عملیاتی توربین در فواصل منظم تعویض شوند را تولید کند. این ظرفیت نوآوری و خودکفایی در دهه‌ی ۱۹۸۰ و طی جنگ با عراق که ایران آموخت تا در حوزه‌های عمده‌ی صنعتی، نظامی و انرژی خودکفا شود، پدید آمد. در سال ۵-۲۰۰۴، مپنا، بازوی صنعتی وزارت نیرو، برای توربین‌های گازی و بخار پر قدرت با زیمنسِ غول صنعتی آلمانی توافق‌نامه‌ی انتقال تکنولوژی امضا کرد. از آن زمان مپنا جهت تبدیل نیروگاه‌های توربین گازی موجود به ایستگاه‌های تولید برق «چرخه‌ی ترکیبی» قدرتمندتر و کارآمدتر به گسترش تکنولوژی توربین بخار ادامه داده است.

در سال ۲۰۱۱، ایران بیش از بریتانیا، ایتالیا و ترکیه ماشین تولید کرد!

در نوامبر ۱۹۷۹، مهدی بازرگان و تمام کابینه‌اش به نشانه‌ی سرخوردگی از حمله‌ی «دانشجویان» به سفارت ایالات متحده و گروگان‌گیری استعفا دادند.   انقلاب سرانجام، پس از التیامِ زخم‌هایِ روزگارانِ دشوارش و رنجِ جانکاهِ جنگ ایران و عراق، به نوعی رستگاری ‌رسید. همچنین بدیهی است که انقلاب از برخی از قهقرایی‌ترین و زشت‌ترین زوایای جامعه‌ی ایرانی پرده برداشت که تا آن زمان نادیده گرفته شده بودند. این که انقلاب، آن‌گونه که سینما، موسیقی، نوشته‌ها و دیگر رسانه‌های مخالف شهادت داده‌اند، خلاقیت جوانان ایرانی را آزاد کرده است یا محدود، مسئله‌ای است که خود بحثی مفصل می‌طلبد. بی‌شک انقلاب ایران نقطه‌ی عطفی در رابطه‌ی ایران و جامعه‌ی بین‌المللی بود.

در دو سال اول پس از انقلاب، حزب توده‌ و دیگر احزاب چپ اجازه یافتند تا در صحنه‌ی سیاسی حضور داشته باشند؛ اگرچه، پس از آن‌که دست‌شان کاملاً رو شد، از هرگونه فعالیتی منع شدند.

نارسایی‌ها در اجرای عملیِ اصلاحات اراضی در دهه‌ی ۱۹۶۰ (۱۳۴۰) به مهاجرت گسترده‌ی جمعیت روستایی به شهرهای بزرگ و ایجاد طبقه‌ی کارگر شهری منجر شد که به‌شدت محافظه‌کار بود. شاه که مشاورانی متملق و چرب‌زبان دوره‌اش کرده بودند با دغدغه‌های روزمره‌ی مردم ایران بیش‌ از پیش غریبه می‌شد. عزم آیت‌الله خمینی - که برای تبعید به عراق و سپس فرانسه فرستاده شده بود. - برای مخالفت با رژیم حامی غرب شاه، با شبکه‌ی منسجمِ مساجد و روحانیون در ایران همراه شد که نیرویی قدرتمند از کار درآمد. این جنبش اسلامی از سوی توده‌ی مردم و دیگر جنبش‌های جناح چپ حمایتی گسترده می‌شد و حتی از طبقات متوسط بومی تحصیل‌کرده و متمولی که آرمان جامعه‌ای لیبرال‌تر را در سر داشتند، مشروعیت گرفت. ماجرا از تابستان ۱۹۷۸ (۱۳۵۶) و در پی وقایعی مانند آتش زدن سینما رکس آبادان و قتل‌عام میدان ژاله‌ی تهران بالا گرفت که ایالات متحده را کاملاً غافلگیر کرد.

با توجه به حمایت بی‌پرده‌ا‌ی که طی این نزاع مرگبار اکثریت جامعه‌ی جهانی از عراق کرد، رهبران غربی، تحلیل‌گران سیاسی و عموم رسانه‌ها با توجه به آن‌چه طی هشت سال جنگ بر ایران گذشت، نباید از عزم سرسختانه‌ی امروز ایران برای استقلال نظامی و اقتصادی چندان شگفت‌زده شوند!

یکی از قوم‌وخویش‌های نینا که در غرب تحصیل کرده بود و گمان می‌کردم وی را خوب می‌شناسم، سراغم آمد و در گوشم به تهدید زمزمه کرد: «پدرتان را در می‌آوریم، می‌بینید.» این ماجرا کاملاً شوکه‌ام کرد و هرگز نتوانستم بفهمم که واقعاً چه منظوری داشته است. تنها توضیح منطقی که به ذهن خطور می‌کند این است که این حرف واکنشی طبیعی همراه با کوته بینی‌ای بوده است که از معضل هویت و این اعتقاد بسیار دیرینه ناشی می‌شده است که خارجی‌ها، علی‌الخصوص بریتانیایی‌ها (او خود در انگلستان تحصیل کرده بود) عامل تمامی مشکلات و مسائل ایران هستند. اما در چنین شرایطی، گاهی توضیحات منطقی چندان راه به جایی نمی‌برند.

در سال ۲۰۱۰، ایران ۱. ۶ میلیون اتومبیل تولید کرد که آن سال در رده‌ی یازدهم بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی جهانی خودرو قرار داد. این در حالی بود که تنها فرانسه و اسپانیا نسبت به سرانه، خودرو بیشتری از ایران تولید کردند

ایران اقتصادی نیمه صنعتی با صنایع توسعه‌یافته خصوصاً در بخش‌های نفت و گاز، اتومبیل و مهندسی الکترونیک دارد. من از مجتمع تولید صنعتی بسیار پیشرفته‌ی گاز و توربین‌های بخار دیدن کردم که به راحتی با تأسیسات مشابه‌ش در اروپای غربی رقابت می‌کند و در سراسر خاورمیانه، آسیای میانه، ترکیه و به احتمال زیاد اروپای شرقی و هند همتا ندارد

سفر طولانی در جاده‌های ترکیه با مسیرهای ناهموار، جوانان سنگ‌ به دست و کمبود پمپ‌بنزین‌، حوصله‌سربر و سخت بود. اما به‌محض این‌که از مرز بازرگان گذشتم، جاده‌های آسفالته‌ی صاف، پمپ‌بنزین‌های منظم، ماشین‌های مد روز و چهره‌های متبسم طوری جلویم سبز شدند که انگار جادو شده باشد. این تفاوت تنها چند سال بعد به سبب انقلاب ایران و جنگ ایران و عراق برعکس شد.