بریده‌هایی از کتاب امیرکبیر

دکتر پولاک در زمینۀ وطن پرستی و حس ملی گرایی امیر می‌گوید: «میرزا تقی خان مظهر وطن پرستی است که در ایران اصل گنگ و مجهولی به شمار می‌رود.» (۷۳)

«میرزا تقی خان امیر نظام یگانه کسی است که دست اجانب را از دخالت در امور داخلی ایران در مدت صدارت خود کوتاه نمود و او تنها مردی بود که توانست بدون دخالت بیگانگان مسائل غامض ایران را حل و فصل نماید.» (۶۶)

زراعت بسیاری از محصولات کشاورزی اولین بار در دوران امیر معمول گشت از جمله پنبه آمریکایی که در زمان امیر به ایران وارد شد

مردم از شنیدن این موضوع که وزیری از پذیرفتن عناوین تملق آمیز رو گردان بوده متحیر شدند ولی فرمان او را اطاعت نمودند و شاید نفرات کمی از فقدان این اصطلاحات پرآب و تاب و بی معنی که گوششان از دیر زمانی به آن عادت کرده بود ابراز تأسف کردند

امیر در ادای حق مردم بسیار قاطع بود و با خاطیان به شدت برخورد می‌کرد.

تقریباً در تمام منابع کیفیت به سلطنت رسیدن ناصر الدین شاه با مساعدت امیر کبیر بطور یکسان ذکر شده

یکرنگی و یگانگی در قول و عمل یکی دیگر از خصوصیات امیر است

«امیر نظام به همان اندازه پرکار بود که حس مسئولیت داشت. روزها و هفته‌ها می‌گذشت که از بام تا شام کار می‌کرد و نصیب خود را همان وظیفه مقدس می‌دانست و دشواریها و نیرنگها نیز او را از کار سست و دلسرد نمی‌ساخت.

«امیر نظام به آسانی به کسی قول نمی‌داد اما هر آینه انجام کاری را وعده می‌کرد باید به سخنش اعتماد نمود و انجام آن کار را متحقق شمرد.

آنها وقتی ببینند صدراعظم شاه خودش را می ترساند، و به سردار مملکت که در جنگ است کمک نمی رساند تا اصفهان را هم می خواهند.

دکتر پولاک می‌نویسد: «میرزا آقاخان صدر اعظم تازه، مرد محیل و دسیسه باز بی بدلی است و اساساً با کلیه اصلاحات امیر نظام خاصه تأسیسات او سخت مخالف بود و سعی داشت که از ایجاد مدرسه‌ای که امیر می‌خواست به ترتیب اروپائی باز کند جلوگیری نماید. شاه با نظر میرزا آقاخان و سفیر انگلیس موافقت نکرد و نخواست که کارهای معلم و نیکخواه قدیمی خود را تباه نماید.» (۱۶)

همانطور که در منشآت قائم مقام ذکر شده، این خانواده نسبشان به حضرت زین العابدین علیه السلام امام چهارم شیعیان فرزند حضرت امام حسین علیه السلام می‌رسد و نوۀ پیغمبر اکرم (ص) می‌باشند. بنا به گفتۀ عزیزالله خان احتشام زاده که خود از نوه‌های قائم مقام است چون مهر حضرت زین العابدین علیه السلام امام چهارم شیعیان نسلاً بعد نسل بدست آنها سپرده شده و در نگهداری و حرمت آن کوشیده‌اند لذا به مهرداران معروف شده‌اند.

. پیامی که همچون توپ در پهنه ایران غرش کرد و یأس‌ها و نومیدی‌ها برانگیخت. آخر حادثه عظیمی وقوع یافته بود و مردی از مسند قدرت و صدارت کنار گذاشته می‌شد که شب و روز به خاطر تعالی و ترقی و عظمت ایران زحمت می‌کشید و در راه هدف مقدسش زجرها و رنج‌ها و دشمنی‌ها به جان می‌خرید ولی هیچ چیز را مانع راه خود نمی‌دید و حاضر بود همه علایق خویش را در طریق وصول به مقصود فدا سازد.

پس از نیرنگ بازی‌ها و دسیسه چینی‌های بی وقفه مخالفان امیر و موفقیت شان در خلع و قتل امیر آقاخان به آرزوی دیرینه خود رسید و عنان قدرت را به دست گرفت. همکاران وی نیز از موفقیت به دست آمده خشنود شده و به پاس این وطن فروشی و نخبه کشی از هیچ گونه فحاشی و هتاکی به امیر دریغ نورزیدند و آقاخان در این میان از همه بیشتر مایه گذاشت

شاه دست به یک روش معمول ایرانیها زد. به این ترتیب که: میرزا آقاخان را مدت سه روز در قصر سلطنتی محبوس کرد و از او خواست که به تنهایی در مورد قبول صدر اعظمی شاهنشاه و یا ادامه دادن به نوکری سفیر انگلیس تصمیم بگیرد.

استفاده بی مورد از امور مذهبی برای منافع شخصی یکی از مسائلی بود که در عهد قاجار به شدت رواج یافته بود اما امیر در دوره کوتاه خود آنرا موقوف ساخت لیکن عمر کوتاه دولت او نتوانست این رسوم را بطور کلی برچیند.

«در عهد امیر، چنان نظمی بکار بود که گرگان را از گوسفندان هراس بود و جمیع رعایا به بودن امیر راضی بودند ولی اعیان مملکت چون مجال تعدی و خودسری نداشتند به عزل او کوشش نمودند و به مقصد رسیدند و آخر همه پشیمان شده قدر و رتبۀ امیر را شناختند که بقا و دوام او باعث نظام ملک و ملت بود.»

مهمترین محورهای اقدامات اصلاحی امیر عبارتند از: ۱) تقویت و ترقی قشون ۲) تأسیس دارالفنون ۳) نشر اولین روزنامه دائمی در ایران ۴) ایجاد نظم و آرامش کشور ۵) حذف القاب و مواجب درباریان ۶) اصلاح وضع مالیه ۷) توسعه و رونق صنعت و کشاورزی ۸) جلوگیری از نفوذ بیگانگان ۹) تشکیل سازمان اطلاعاتی ۱۰) مبارزه با خرافات دینی و بست نشینی ۱۱) گسترش بهداشت و درمان

خشم پیروان باب از امیر کبیر به واسطه دستور قتل علی محمد باب باعث شد تا نقشه قتل امیر را عملی سازند اما توطئه آنها خنثی و هفت تن از عوامل آن دستگیر و اعدام شدند.

حکومت او بر پایۀ قانون و عدالت نهاده شده بود.