بریده‌هایی از کتاب امیرکبیر

میرزا تقی خان که برای تجدید حیات ایران برخاست یگانه مردی بود که کاردانی و وطن پرستی و اخلاق استوار همه در شخصیت او جمع آمده بود و می‌توانست رهبری کشتی دولت را به عهده بگیرد،

واتسن منشی سفارت انگلیس در زمان امیر در کتاب تاریخ ایران، حس مسئولیت، پرکاری، عدالت محوری و قانونمداری، وطن پرستی، کاردانی و تطمیع ناپذیری را از مهم ترین خصوصیات اخلاقی امیر دانسته و این خصایص امیر را متمایز از دیگر هموطنان خود در آن روزگار می‌داند

عزل میرزا تقی خان از صدارت به وی ابلاغ گردید. پیامی که همچون توپ در پهنه ایران غرش کرد و یأس‌ها و نومیدی‌ها برانگیخت. آخر حادثه عظیمی وقوع یافته بود و مردی از مسند قدرت و صدارت کنار گذاشته می‌شد که شب و روز به خاطر تعالی و ترقی و عظمت ایران زحمت می‌کشید و در راه هدف مقدسش زجرها و رنج‌ها و دشمنی‌ها به جان می‌خرید ولی هیچ چیز را مانع راه خود نمی‌دید و حاضر بود همه علایق خویش را در طریق وصول به مقصود فدا سازد.

«حقیقت آن است که صدارت میرزا تقی خان، هر چقدر از نظر ملت و مملکت ایران، مناسب و حتی برای تحقق افکار ترقی خواهانه و اجراء اصلاحات، لازم و ضروری بوده، همان قدر از نظر منافع افراد مؤثر هیئت حاکمه در شرایط بعد از عهدنامۀ ترکمانچای و وضع ایران آنروز در میان دو دولت استعماری بزرگ، وصله‌ای بوده است

ثبت و ضبط مرتب وزارت امور خارجۀ ما در حقیقت از دورۀ امیر است و قبل از آن تاریخ کمتر سند یا نوشته ایست که بجا مانده باشد..

نتیجه‌ای که از این کلیات می‌گیریم این است که امیر معتقد بود که باید حقوق ایران در مقابل تجاوزات دیگران حفظ شود. ایران صاحب اعتبار سیاسی باشد، روابط ایران با انگلیس و روس کاملاً دوستانه باشد.» (۷۷)

بیرق ایران در سرحدات و بندرات ایشان منصوب باشد و کشتی‌های ایران در دریاها به بیرق شیرو خورشید ممتاز شود.» (۷۱)

در اموری که صلاح ملک و ملت باشد و نیکبختی رعیت را باعث شود خود دولت به صرافت طبع مقدم است و لازم به تذکرات و دخالتهای دیگران نیست.

«نظر امیر نظام علیه روسیه است اما نه اینکه دوستدار انگلستان باشد و نیز تصور نمی‌کند که انگلستان خیر خواه ایران است، بزرگترین هدف امیر کبیر این است که از نفوذ روس و انگلیس بکاهد و مقام آنان را در انظار مردم وطنش هر چه ممکن باشد بی مقدارتر جلوه دهد...» (۶۹)

استخراج معادن در ایران که تا آن زمان فراموش شده بود در زمان امیر رونق دوباره یافت.

«واردات ایران از انگلیس و فرانسه و روسیه: کارد و چنگال- اسلحۀ گرم- پارچه- شیشه- چینی آلات- ساعت‌های جیبی- کاغذ و غیره. واردات ایران از هندوستان: چیت- پارچه‌های گوناگون- چای- شکر- پنبه- نیل- آهن و دیگر فلزات که بالغ بر ۴۵۰۰۰۰ لیره می‌شد. صادرات ایران به هند: اسب- دواجات- خشکبار- به بهای ۳۵۰۰۰۰ لیره. صادرات به انگلستان: جز مقدار قلیلی ابریشم هیچ. صادرات به عثمانی: تنباکو- چادر شب- ابریشم.

خصوصاً صادرات ابریشم و مقدار تولید آن بسیار فزونی گرفت که به گفته وزیر مختار انگلستان در فصلی که منضم [انضمام] به کتاب خانم همسر خود نگاشته است: ابریشم یک قلم بزرگ تجارت ایران را تشکیل داده

د. متاع مملکت خود را می‌خریدند که همیشه درم و دینارشان به دست خودشان دایر و سایر باشد و به خارجه نرود که خود بعد از چندی سرگردان و معطل باشند.

«سبک حکومت امیر از روی تجربه نافع ترین طریقه به حال مردم شرقی بوده است یعنی حکومت قرین اقتدار که توأم با افکار روشن و اصلاحات باشد.

لیکن میرزا تقی خان اگر چه کسر کرد، ولی هر قدر مواجب که داده می‌شد به سهولت به حیطۀ وصول می‌رسید

اگر چه میرزا تقی خان امیر نظام مواجب مردم را کسر کرد ولی کسر او بهتر از زیادی و افزودن دیگران بود، به جهت آنکه در عهد شاه مرحوم و صدارت «حاجی میرزا آقاسی» اسم مواجب زیاد و رسم آن کم بلکه هیچ بود.

«اصلاحات امیر در مذاق بسیاری از هموطنانش آنقدر ناگوار بوده که شاه را ناگزیر ساخت به فریاد نارضایتی آنها گوش فرا دهد در نتیجه آن زمامدار درستکار سقوط کرد و وزیری به جای او آمد که اخلاقش با سیرت مردمی که باید برآنها حکومت کند سازگاری داشته و اجازه داده بود زیردستان مانند خود او به کار رشوه و اخاذی، بپردازند و آنچه امیر با آن همه زحمت رشته بود حال پنبه شد، باز مقرری سربازان نمی‌رسید مگر بعد از سالها التماس و تضرع، دزدی در دستگاههای دولتی باز رواج یافت، نفوذ روحانیون بی جهت به حد اعلی رسید و عناوین ایرانی در جلو نام مردان بزرگ حتی بیشتر از سابق ردیف شد.»

این نکته نیز حائز اهمیت است که امیر برای آغاز اصلاحات خود نیاز به آرامش و امنیت در سرتاسر مملکت بخصوص در سرحدات داشت و لذا می‌بایست رعایا نسبت به یک قدرت مرکزی یعنی دولت، مطیع و فرمانبردار می‌شدند. دفع آشوب‌های احتمالی تنها یک راه داشت و امیر آنرا به خوبی می‌دانست ایجاد ترس از دولت و بیم از برخورد قاطع و سخت

«جناب امیر نظام: ما تمام امور ایران را به دست شما سپردیم، و شما را مسؤول هر خوب و بدی که اتفاق افتد می‌دانیم. همین امروز شما را شخص اول ایران کردیم، و به عدالت و حسن رفتار شما با مردم کمال اعتماد و وثوق داریم، و به جز شما به هیچ شخص دیگری چنین اعتقادی نداریم. و به همین جهت این دستخط را نوشتیم.» (۳۷)

«جناب امیر نظام، به خدا قسم امروز خیلی شرمنده بودم که شما را ببینم، من چه کنم. به خدا‌ای کاش هرگز پادشاه نبودم و قدرت نداشتم که چنین کاری بکنم. به خدا قسم حالا که مشغول نوشتن این کاغذ هستم گریه می‌کنم. به خدا، قلب من آرزوی شما را می‌کند؛ اگر باور می‌کنید و بی انصاف نیستید، من شما را دوست می‌دارم.» (۴۰)