بریده‌هایی از کتاب چگونه کارآمد فکر کنیم

حیات فکری ما به‌شدّت با پیش‌زمینه‌ای که همواره طبیعی و معقول به نظر می‌رسد آسیب دیده است.

۱. در خلوت ذهن، به خودتان زمانی برای تفکر دیوانه‌وار اختصاص دهید. - بزرگ‌ترین نسخه‌ی آرزوهای فعلی شما چیست؟ - اگر می‌دانستید شکست نمی‌خورید، دست به چه کاری می‌زدید؟ - اگر دیگران به شما نمی‌خندیدند، چه کاری انجام می‌دادید؟ - اگر فشارهای مالی وجود نداشت، چطور با مسائل برخورد می‌کردید؟ - اگر برای مدتی حاکم مطلق جهان بودید، چگونه جهان را متحول می‌کردید؟ بدون فکرکردن جمله‌ی زیر را کامل کنید: - اگر مجبور نبودم عاقلانه رفتار کنم، ... ۲. آرمان‌شهر خود را توصیف کنید: خانه‌های آن چه شکلی خواهند بود؟ شرکت‌ها و تجارت‌ها به چه کاری مشغول بودند؟ روابط آدم‌ها چگونه بود؟ چه تکنولوژی‌هایی داشتند؟ ۳. تعدادی از این افکار دیوانه‌وار را انتخاب کنید و آن‌ها را هدف خود قرار دهید.

قرن‌ها پیش، میکل آنژ (۱۵۶۴-۱۴۷۵)، هنرمند ایتالیایی عصر رنسانس، رویکرد خود را نسبت به آثار هنری‌اش به‌عنوان یک مجسمه‌ساز بیان کرده بود. او نوشت: «درون هر سنگی یک مجسمه وجود دارد، کار من این است که او را از اسارت سنگ آزاد کنم». درست مانند مجسمه‌های میکل آنژ، انواع و اقسام افکار بزرگ نیز در سرِ ما وجود دارند: ما فقط باید آن‌ها را از اسارت شک و تردیدهای درونی خویش آزاد کنیم.

ین‌گونه بود که سقراط به نتیجه‌ای اساسی رسید: این که ما اغلب احساس می‌کنیم افکارمان روشن و واضح هستند، اما اگر آن‌ها را به چالش بکشیم، می‌فهمیم که از ابهامی غم‌انگیز رنج می‌بریم. حال آنکه هیچ‌گونه سیستم اخطار داخلی وجود ندارد که به ما در این خصوص هشدار بدهد، مغز ما نظام هشدار هوشمندانه ندارد که در این مواقع فریاد بزند: «مراقب باش، تو دچار ابهامی! تو با ایده‌های گنگ برای زندگی برنامه‌ریزی می‌کنی!». ما به‌سادگی نمی‌فهمیم که چقدر ذهن‌هایمان نامتمرکز است و چقدر با این افکار سطحی و نامشخص در معرض خطر هستیم.

انواع و اقسام افکار بزرگ نیز در سرِ ما وجود دارند: ما فقط باید آن‌ها را از اسارت شک و تردیدهای درونی خویش آزاد کنیم.

هر دوستی لزوماً یک دوست فکری خوب نیست. ممکن است وقتی از پرداختن به ایده‌های ظریف و شکل‌نگرفته‌ی خود ناامید هستیم برای وقت‌گذرانی و تفریح خوب باشند. اما یک دوست شنونده‌ی خوب همیشه دنبال تفریح و حرف‌زدن و خاطره‌بازی و غیبت‌کردن نیست، بلکه بالاتر از همه‌ی آن‌ها، دوستِ افکار و ایده‌های هنوز شکل‌نگرفته‌ی ماست.

یکی از حرکات کلیدی یک شنونده‌ی خوب این است که اجازه ندهد گوینده مدام موضوع بحث را عوض کند و به بیراهه برود، زیرا فرد آشفته تمایل دارد بیشتر در افکار به‌هم‌ریخته‌ی خود غرق شود و یک شنونده‌ی خوب همیشه این جریان ذهنی را دنبال نمی‌کند. یک شنونده‌ی خوب حساسیت سازنده نشان می‌دهد زیرا می‌داند هدفش تمرکز روی موضوعات اساسی و مسیر اصلی است نه اینکه همراه با گوینده هر زمان به یک سوی جاده پرتاب شود. آن‌ها همیشه سعی می‌کنند با گفتن جملاتی مانند «بله، بله، درسته ولی یک لحظه پیش داشتی می‌گفتی...» یا «بالاخره فکر می‌کنی دلیلش چه بود؟» گوینده را به مسیر اصلی سخن بازگردانند.

تعداد شنونده‌های خوب زیاد نیست. مردم بیشتر دوست دارند حرف بزنند تا بشنوند. آن‌ها فقط سعی می‌کنند این موضوع که نگران‌اند، هیجان‌زده‌اند، یا امیدوارند را به شیوه‌های مختلف تکرار کنند و هم‌صحبت آن‌ها هم گوش می‌کند اما نمی‌تواند به آن‌ها در کشف احساساتشان کمک بیشتری بکند.

ما باید بتوانیم تصور کنیم اگر نگرانی‌های فاجعه‌انگیز و گنگ ما واقعاً از بین بروند چه اتفاقی می‌افتد. نباید اجازه دهیم نگرانی‌هایمان مخفیانه ما را آزار دهند و آن‌ها را منصفانه ببینیم تا دیگر نتوانند ما را بترسانند. می‌توانیم این انبوه نگرانی‌ها را به یکی از آرام‌بخش‌ترین و برجسته‌ترین آثار مکتوب تبدیل کنیم: یک فهرست.

در مراقبه‌ی فیلسوفانه به جای آنکه منتظر باشیم نگرانی‌ها و اهداف بلندپروازانه‌ی خود را از ذهنمان پاک کنیم، به این سمت هدایت می‌شویم که زمانی را به بررسی و درک، گره‌گشایی و رویارویی با آن‌ها اختصاص دهیم.

در مراقبه ما سعی می‌کنیم آگاهی را از ملغمه‌ی عادّیِ نگرانی‌ها، آسیب‌ها و هیجانات خالی کنیم و روی احساسات لحظه‌ی اکنون و حال تمرکز کنیم و اجازه دهیم اتفاقات در ظاهر جزئی امّا همانند نفس‌کشیدن حیاتی در نظر گرفته شوند.

چیزی که تفکر خوب را متمایز و برجسته می‌کند دقیق‌بودن آن است. ما با سنگ معدن آغاز می‌کنیم، اما باید به فلز خالص و باارزش برسیم. ما با یک تخته‌سنگ آغاز می‌کنیم، اما باید به یک تندیس برسیم.

مشکل کلیشه‌ها این نیست که حاوی ایده‌های اشتباه هستند، بلکه مشکل اینجاست که فقط ترکیب پیشِ‌پاافتاده‌ای از ایده‌های خیلی خوب هستند. آن‌ها اصالت ندارند و به‌عبارتی مبهم هستند. خورشید اغلب هنگام غروب شعله‌ور است و ماه اغلب در تاریکی شب پیدا و پنهان می‌شود، اما اگر هربار که ما با خورشید و ماه روبه‌رو می‌شویم بخواهیم همین توصیفات را به کار ببریم، احساسات اصیل خود را فراموش می‌کنیم.

بعضی از مهم‌ترین کلمات و عباراتی که ما در حرف‌هایمان به آن‌ها تکیه می‌کنیم –مانند شهامت، عشق، عدالت، تفریح، هنر، خانواده و از این قبیل- پوشش بیرونی عمومی گمراه‌کننده‌ای هستند که تجربه‌ها، عشق‌ها و ترس‌های ما تقریباً در آن‌ها نهفته‌اند. برداشت شخصی خود ما از این مفاهیم باید واضح‌تر، شخصی‌تر و با جزئیات بیشتری باشد. ما برای درک خودمان باید شخصاً کلماتی را کشف کنیم که پشت آن کلمات اول نهفته‌اند.

هیچ‌گونه سیستم اخطار داخلی وجود ندارد که به ما در این خصوص هشدار بدهد، مغز ما نظام هشدار هوشمندانه ندارد که در این مواقع فریاد بزند: «مراقب باش، تو دچار ابهامی! تو با ایده‌های گنگ برای زندگی برنامه‌ریزی می‌کنی!».

ما برای انجام هرگونه کار فکری نسبتاً پیچیده‌ای باید این را بدانیم که در آنِ واحد یا هر لحظه که اراده کنیم به تمام ایده‌های موردِ‌نیازمان دسترسی نخواهیم داشت. ما باید بهترین کاری را که اکنون در ذهنمان وجود دارد پیاده کنیم سپس منتظر بمانیم و زمانی دیگر با ادراک متمایزِ یک روحیه‌ی جدید بازگردیم.

سؤال «فایده‌ی این کار چیست؟» در اغلب موارد به‌سادگی با منفی‌نگری و آشوبگری اشتباه گرفته می‌شود. اگر ما کنجکاوی خود را با سؤالاتی همچون «تعطیلات خوب یعنی چه؟»، «رابطه برای چیست؟» یا «پول را برای چه می‌خواهیم؟» به چالش بکشیم، باید ریسک برچسب‌هایی مانند نامعقول و پرمدعا را نیز به جان بخریم، چرا که سؤالات کلّی و این‌چنینی اغلب برای بشر بدون پاسخ بوده‌اند. حال آنکه خطر حقیقی در هرگز نپرسیدن چنین سؤالاتی است.

تقریباً هیچ‌کدام حوصله‌ی پرسش‌نامه‌های بلندبالای اولیه را نداریم: اصل مطلب چیست؟ درنهایت برای چه اینجا هستیم؟ چه چیزی می‌تواند خشنودی ما را تأمین کند؟ چرا باید خودمان را اذیت کنیم؟ آیا این مقدمه‌چینی‌ها با ارزش‌های واقعی در هماهنگی است؟

احتمالاً در عشق به پیشرفت از رنسانس، در عشق به فلسفه از دوره‌ی کلاسیک یونان و در ستایش امر والا از قرون وسطی عقب‌تریم...

به نظر می‌رسد وقتی با افکار دیگران روبه‌رو می‌شویم این مشکل سهل می‌شود. ازآنجاکه آن افکار اغلب بسیار منسجم به نظر می‌رسند و می‌توانند بی‌دردسر هضم شوند، ما نیز به‌راحتی تصور می‌کنیم که به‌سادگی و در یک شکوفاییِ منسجم پدیدار شده‌اند. فراموش می‌کنیم که ایده‌های بزرگ حاصل تلاش سخت و تفکرات طاقت‌فرسای روزها و شب‌های طولانی هستند.