بریده‌هایی از کتاب سبک زندگی توحیدی از نگاه امام رضا (ع)

دلبستگی اصلی انسان موحّد، ارتباط با خداست و به همین جهت از مهمترین برنامه‌های زندگی او شنیدن صدای خداست که برتری آن بر تمامی سخنان و برنامه‌ها، مانند برتری خداوند بر مخلوقات است

تکبر برتر دیدن خود از دیگران است ولی عُجب بدون مقایسه نیز صورت میپذیرد به این صورت که انسان به درون خودش مراجعه کند و حالت از خودراضی بودن و خوپسندی به او دست میدهد. واقعیت عجب، یعنی خوبیها را نه از خدا بلکه از خود بپنداریم. انسانی که به توحید توجه دارد و میداند که واقعا هیچ ندارد و فقیر و محتاج به خداوند است و خوبی‌ها همیشه متعلق به پروردگار است، حالت عجز و خشوع در برابر خدا، جای عجب و خوپسندی را در قلب او میگیرد.

تکبر برتر دیدن خود از دیگران است ولی عُجب بدون مقایسه نیز صورت میپذیرد به این صورت که انسان به درون خودش مراجعه کند و حالت از خودراضی بودن و خوپسندی به او دست میدهد. واقعیت عجب، یعنی خوبیها را نه از خدا بلکه از خود بپنداریم.

سوم: دوری از آنچه زمینه تکبر را در انسان فراهم می‌کند؛ مانند حضور در جایی که دیگران به مدح و تمجید انسان می‌نشینند چهارم: انجام کارهایی که موجب شکسته شدن خودخواهی‌های توهمی و پنداری انسان است؛ مانند نشستن در پائین مجلس، زودتر سلام کردن، پوشیدن لباس‌های ساده، خدمت کردن به دیگران و بی‌محلی نکردن به زیردستان و مستمندان واقعی.

برای اینکه تواضع را در قلب انسان بیشتر و تکبر نابود گردد، باید برخی از رفتارها بسیار مفید است: اول: عبادت بسیار و سجود طولانی و اظهار عبودیت در درگاه خداوند؛ در درگاه الهی، پیشانی را بر خاک گذاشته و با تضرع و زاری به درگاه الهی بگوییم که «خداوندا! من فقیر و بیچاره هستم و چیزی برای خود ندارم و هر چه هست متعلق به تو است»، دوم: پذیرش حق در همه حالات و شرایط زندگی؛ اگرچه با خودخواهی‌ها و خودبینی‌های ما سازگار نباشد

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیداً * یصْلِحْ لَکمْ أَعْمالَکمْ وَ یغْفِرْ لَکمْ ذُنُوبَکمْ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوا و مراقبه داشته باشید و سخن سنجیده و درست بگوئید. تا خدا رفتار شما را اصلاح کند و گناهانتان را بیامرزد.» انسان عاقل قبل از هر سخنی تفکر میکند و بهترینها را انتخاب میکند. چه بسا که گاهی آنچه بهترین است سکوت باشد. بر اساس همین تفکر، انسان موحد از آفات زبان مانند: غیبت، دروغ، تهمت، بدزبانی، قضاوت زودهنگام، و حرفهای بی‌فایده، در امان است.

حفظ آبروی دیگران مصادیق مختلفی دارد که از آن جمله میتوان به این موارد اشاره نمود: کمک به دیگران قبل از درخواست و رو زدن، غیبت نکردن و از غیبت دیگران جلوگیری کردن، زود قضاوت نکردن و در نظر گرفتن توجیه عقلانی برای رفتار دیگران، توجه به نقاط مثبت دیگران و به رخ نکشیدن نقاط منفی، اصلاح نقاط منفی دیگران به‌صورتی که دلگیری پیش نیاید.

در نگاه انسان موحد، یکی از راههای احترام به خداوند، احترام به آفریده‌های اوست. بر اساس این نگاه، آبروی انسانها، برگرفته از احترام الهی و محترم و محفوظ است چه مسلمان معتقد باشند و چه نباشند؛ اگرچه مسلمان معتقد با امثال خود، دلبستگی و همبستگی بیشتری دارد ولی این به معنای بی‌احترامی به دیگران نیست. در نگرش دینی هرکه به دنبال آبروریزی دیگران نباشد خداوند لغزشهایش را میبخشد.

کسی که فهمیده رشد و سعادتش در این است که از وقت خود به نیکی استفاده کند و آن را صرف تحصیل علم و دانش یا خدمت به محتاجان یا عبادت خدا یا هر کار خیر دیگری کند، باید با برنامه‌ریزی و همت عالی زندگی‌اش را به این جهت سوق دهد، گرچه مورد اعتراض دوستان و رفیقانی قرار گیرد که دوست دارند در شب‌نشینی‌ها و گشت و گذارها در کنار آنان بنشیند و به شوخی و خنده و گذران وقت گران‌قیمت در راه بازی و بیهوده مشغول شود.

انسانی که نگرشی توحیدی دارد نگاهش به همه انسانها، از سر احترام و محبت است. کسی که خدا را دوست دارد نمی‌تواند مخلوقات خدا را دوست نداشته باشد چون که همه مخلوقات با این نگرش، محل ظهور صفات پروردگار هستند. انسان موحد در رعایت آداب اجتماعی تابع نگاه توحیدی خویش است. معیار او برای همه رفتارها و از جمله آداب اجتماعی، نظر خداست. برای همین اگر برخی از آداب اجتماعی با وجود شهرت و رواج، مخالف نظر پروردگار بوده و او را از اطاعت خدا دور نماید، به آن توجهی نخواهد داشت زیرا از اصول اساسی زندگی توحیدی این است که: «جایی که مخالفت با خالق باشد، موافقت با مخلوق بی‌معناست.»

انسان موحد در حالات مختلف با خداست و زبانش گویای قلب اوست. روزگار را با خدا سپری میکند و در شرایط مختلف از خدا میگوید: در هر هول و هراسی دلخوش و دلگرم و گویا به لااله‌الاالله است، در هر غم و اندوهی ماشاءالله (هرچه خدا بخواهد) میگوید، در هر نعمتی از الحمدلله غافل نیست، در روزگار راحتی الشّکرِ للّه بر زبان دارد، در شگفتی‌ها سبحان الله میگوید و عظمت و بی‌نقصی پروردگار را بیان میدارد، در هر گناهی استغفرالله میگوید، در هر بلایی إنّا لله و إنّا إلیه راجِعون، در هر گره زندگی حَسبِیَ الله (خدا برای من کافی است) بر زبان دارد، در هر قضا و قدری که پیش آید توکّلتُ علَی الله توکلش را آشکار میسازد، و در مقابل هر دشمنی با اعْتَصَمْتُ بِاللَّهِ به خدا پناهنده میگردد و برای انجام وظایفش و فرار از گناهان با لَاحَوْلَ وَلَاقُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِی الْعَظِیم توفیق خوبیها را از خدا می‌بیند و از خدا میخواهد.

نمیتوان ادعای خدادوستی و خداجویی داشت ولی در ذهن و روح و زندگی خود به او متوجه نبود. کسی که توجهش به خداست زبانش به یاد او و قلبش متوجه اوست و به سوی او حرکت میکند. امام رضا علیه‌السلام میفرمودند: یاد خدا بدون تلاش برای رسیدن به او، مسخره است. افکار و گفتار و رفتار انسان موحّد، نمایانگر خداوند است. هرچه توحید و خداخواهی در زندگی بیشتر گردد زندگی بیشتر با خدا منطبق میگردد. کسی که موحدانه زندگی میکند، با وجود زندگی عادی، دائم خدا را در مقابل خود می‌بیند و زبانش از او میگوید و قلبش از او سیراب میگردد.

برخاستن از خواب شیرین، مناجات با خداوند، از او خواستن و به او توجه داشتن، برای جبران اشتباهات خود صدا به العفو بلند ساختن، با دعای خیر خود مؤمنین دیگر را مهمان این فضا ساختن و خلاصه شبهای خود را از حالت بیخبری خارج نمودن و سرزنده ساختن، محصول نگاه موحدانه به زندگی است که در این نوع از زندگی، زندگی بهانه‌ای است برای توجه به خدا.

شوق انسان خداجو به روزه‌های مستحبی به حدی است که در هرماه حداقل سه روز را روزه میگیرد. اگر این سه روز پنجشنبهٔ اول و آخر هر ماه و چهارشنبهٔ اول دهه دوم باشد بهتر است. این شوق به حدی است که اگر توفیق روزه این سه روز (چهارشنبه و پنجشنبه‌ها) را پیدا نکند از قضای آن غافل نیست و چنانچه اصلًا نتواند روزه بگیرد، به مقدار مشخص، صدقه میدهد. سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه و تمام ماه رجب و شعبان، از دیگر روزهایی است که انسانهای خدایی فضیلت بیشتر روزه را در آن میجویند.

روزه ابزاری مهم و بسیار لازم برای ایجاد حسّ خداجویی و آخرت‌گرایی است. علاوه بر اینکه حس همدردی را در انسان تقویت میسازد. امام رضا علیه‌السلام میفرمایند: روزه، راه درک بیشتر سختی‌ها و گرسنگیها و تشنگیهای قیامت و آماده شدن برای آن است. حالت عجز و نداری در برابر خداوند با روزه ایجاد میگردد و درک شرایط فقیران و مستمندان آسان میگردد.

خوابیدن در اول شب، نه فقط از جهت معنوی برکات بسیار زیادی دارد، بلکه پزشکان هم سلامت جسمانی انسان را در خواب اول شب می‌دانند و معتقد هستند که خواب در اول شب، چندین برابر در رفع خستگی و سلامت‌بخشی اثرگذار است. طبق دستورات دینی، برای به دست آوردن و رشد چشمگیر، باید از خواب سحر، خواب بین‌الطلوعین (بین نماز صبح و طلوع آفتاب)، خواب پیش از غروب، و خواب پس از غروب تا هنگام نماز عشاء پرهیز کرد. خواب در برنامه الهی اوایل شب، بعد از نماز عشاء و مقداری پیش از ظهر یا بعد از اذان ظهر تا وقت عصر است که آرامش جسمی انسان نیز با خوابیدن در این ساعت‌ها به بهترین شکل حاصل می‌شود.

بر اساس همین نگاه توحیدی، مؤمن به هیچکدام از مخلوقات خداوند به چشم حقارت نمی‌نگرد. گیاهی و حتی برگی را بی‌جهت از بین نمی‌برد، در نگهداری لوازم و اشیاء مختلف کوشاست، لباسش را تمیز نگه میدارد و به‌طور کلی شاداب و با احساس مسئولیت نسبت به تمامی موجودات رفتار مینماید. نکته مهم اینکه در نگاه انسان موحد، میتوان تسبیح پروردگار را در تمام عالم شنید اگر گوش‌هایمان خدایی باشد: إِنْ مِنْ شَی‌ءٍ إِلاَّ یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلکنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ «تمامی عالم همراه با حمد پروردگار تسبیح او را میگویند ولی شما متوجه نمی‌شوید.»

ابوعلی سینا در توصیف انسان موحد و خداشناس میگوید: «او، خوش‌برخورد و و ملایم و متبسّم است. از شدّت تواضع و فروتنی که به همه خلق خدا دارد، همانگونه که که به افراد کبیر و بزرگ را احترام میگذارد افراد کوچک را محترم و بزرگ می‌شمارد و تعظیم و تکریم میکند. در نزد او انسان مشهور و گمنام تفاوتی ندارد. این حالت او به این خاطر است که او در ارتباط با حقّ تعالی شاد و خوشحال است و در برخورد با هر مخلوقی شاد و خوشحال است؛ چون در پشت صورت همه این مخلوقات، چهره خدا را می‌بیند.»

امام رضا علیه‌السلام نسبت به نظم در امور مالی و اقتصادی بسیار تأکید میکردند. عده‌ای از خدمتکاران مشغول تعمیر منزل حضرت بودند. حضرت متوجه شدند که همراه ایشان کارگر جدیدی نیز حضور دارد. فرمودند: آیا مزد او را مشخص کرده‌اید؟ جواب دادند: نه، کار که تمام شد مبلغی به او میدهم. حضرت به شدت ناراحت شدند و فرمودند: چندین بار گفته‌ام این کار را نکنید. وقتی کسی را بدون تعیین مزد به کار میگیرید اگر سه برابر حقش نیز به او پول بدهید باز هم بدگمان است ولی اگر مزدش را مشخص کنید از شما تعریف میکند و اگر حتی مقدار کمی هم به او بیشتر ببخشید کاملا برایش مشهود است.

کسی که خدا را باور دارد و زندگی خدایی را میپذیرد بی‌تردید برای تصمیمات زندگی خود ملاکی خدایی قرار میدهد. در زندگی یک موحد این ملاک خدایی - که اگر به درستی به کار گرفته شود همیشه او را به نتیجه خواهد رساند- عقل و عقلانیت است. عقل دلیلی خدایی برای زندگی و هدیه الهی است که تمام عوامل سعادت را به دنبال دارد. این روایت بیانگر این مطلب است: «جبرئیل به حضرت آدم گفت: من مأموریت دارم که تو را برای انتخاب یکی از سه مورد مخیر کنم: عقل و حیا و دین. آدم گفت: من عقل را انتخاب میکنم. حیا و دین گفتند: ما هم ماندنی شدیم زیرا ما مأمور هستیم که عقل هر کجا باشد آنجا باشیم.