بریده‌هایی از کتاب سینما جهنم

آن روزها آبادان آتش‌نشانی نداشت و حتی شهردارِ وقت بودجهٔ چهارمیلیون‌ریالی استانداری را، که برای خرید ماشین آتش‌نشانی مصوب شده بود، صَرفِ خریدِ ماشین حمل زباله کرده بود.

از میان جنازه‌ها ۱۰۶ جسد شناسایی شدند و ۱۲۰ جنازه به‌کلی غیرقابل‌شناسایی تشخیص داده شدند. ساعت ۷:۳۰ شهربانی گزارش داد که آن شب ۳۰۶ نفر مفقود شده‌اند. بعدها دستگاه‌های امنیتی کشور تعداد کشته‌شدگان را متفاوت از دیگری اعلام کردند: فرماندار آبادان گفت ۳۷۷ نفر در رکس سوخته‌اند، مأموران نخست‌وزیری، که روز ۳۰ مرداد از راه رسیدند، این رقم را ۳۰۶ نفر اعلام کردند و در پروندهٔ دادگستری این عدد ۴۰۳ نفر ثبت شد. دو سال بعد شایعه شد که ۱۱۱۳ نفر در سینما حضور داشته‌اند؛ عددی که، با توجه به فضای سینما و تعداد صندلی‌های آن، باورکردنی نبود.

کفِ سینما پُر بود از جسد سوخته و نیم‌سوخته. روی زمین بقایای مُردگان و تکه‌هایی از جسدهایی دیده می‌شد که قابل‌شناسایی نبودند. هنوز زمان زیادی نگذشته بود، اما برخی اجساد، در اثر گرما، بو گرفته بودند. بوی تن‌های سوخته و جسدهایی که کم‌کم فاسد می‌شدند، معجونِ مهوعی بود که تا ابد به ذهن هر کسی سپرده شد که آن شب وارد سینمارکس شد.

نکتهٔ مهم این بود که درِ خروجی سی‌ریالی سینمارکس سمت داخل باز می‌شد، نه بیرون. بنابراین می‌شد حدس زد که در زمان آتش‌سوزی تجمع مردم در مقابل آن، مانع باز شدنش شده و همین هم عدهٔ زیادی را به کُشتن داده بود. گزارش‌های شهربانی می‌گفت که هیچ‌کس از بیرون درها را نبسته و قفل نکرده است. اما درهای خروجی از بیرون باز نمی‌شدند. چرا؟ چون در شرایط عادی نیازی به این کار نبود و راهنمای سالن همیشه آن را از داخل باز و بعد از خروجِ مردم دوباره قفل می‌کرد.

«آخرش مثل اتحاد جماهیر شوروی می‌شویم که همه‌چیز دست دولت است و مردم چیزی ندارند.»

«پلکان جهنم با نیت‌های خوب سنگ‌فرش شده است.»

موسوی تبریزی توضیح داد که آتش زدن سینما عملی اعتراضی بوده و معمولاً با رعایت تمام جوانب انجام می‌شده است. حسین تکبعلی‌زاده سکوت کرد و کمی بعد روایت خودش را ادامه داد. اما واقعیتِ سینماسوزی در ایران داستانِ دیگری بود. آن روز کسی خبر نداشت که فقط در نیمهٔ مردادِ سال ۵۷ هجده سینما در ایران سوزانده شده و در آن ماه سه نفر در سینماآریای تبریز کُشته شده‌اند. آمار کُشته‌شدگانِ مردم در آتش‌سوزی سینماها هیچ‌وقت دقیق و کامل ارائه نشد. اما براساس اطلاعاتِ موجود، بر اثر آتش زدن سینماها در سال‌های منتهی به انقلاب، افراد زیادی مُردند.

شاید این کتاب کمک کند تا افراد آگاه از حادثه جزئیات بیش‌تری را بازگو کنند.

با این‌همه، برخی نشانه‌ها احتمال دست داشتن نیروهای رژیم را در حادثه پُررنگ‌تر می‌کرد. این نشانه‌ها چه بود؟ اول از همه انتقال تیمسار رزمی از قم به آبادان بود؛ او را دو ماه بعد از حادثهٔ دی ۵۶ از قم به آبادان منتقل کردند و سه روز بعد از آتش‌سوزی هم از آبادان به تهران منتقل شد. رزمی ۲۷ دی، یک روز بعد از سفر همیشگی محمدرضا پهلوی، ایران را ترک کرد و دیگر هیچ‌کس نشانی از او پیدا نکرد. دوم، جابه‌جایی چند نیروی ساواک از جمله سیدفرج‌الله مجتهدی درست یک هفته قبل از حادثه بود؛ او را به آبادان آوردند بدون این‌که معلوم شود مأموریتش چیست. سوم، آماده نبودن آتش‌نشانی برای خاموش کردن آتش بود؛ آن‌همه تجهیزات شرکت نفت در لحظهٔ وقوع حادثه بلااستفاده ماند و نتوانست جان کسی را نجات دهد. چهارم، تلاش برای متهم کردن نیروهای مذهبی بود؛ وقتی رزمی و استاندار خوزستان تلاش کردند نیروهای مذهبی را بدون مدرک به جنایت متهم کنند، همه قانع شدند که دولت قصد ندارد به پرونده دقیق رسیدگی کند. انتشار کشف بقایای بمب در سینمارکس وضع را بدتر هم کرد: آخر این چه بمبی بود که بی‌صدا ترکیده بود؟

در سفرِ فوکو به آبادان هیچ‌کدام از نیروهای مذهبیِ سنتی شهر با فیلسوف فرانسوی دیدار نکرد. وابستگان جبههٔ ملی هنگام برنامه‌ریزی دیدارهای فوکو در آبادان بیش‌تر روی دو جناح مبارزه، اتحادیه‌های کارگران و نیروهای ملی، تأکید داشتند اما از سنتی‌ها هیچ گزینه‌ای را انتخاب نکردند. بنابراین هیچ‌وقت صدای قشر سنتی و وابسته به بازارِ آبادان در گزارشِ فوکو منعکس نشد. دیدارهای فوکو با بنی‌صدر، بازرگان و سلامتیان گواه و شاهدی بود بر محدود کردن او برای دسترسی به گروه‌های دیگر حاضر در مبارزه. جدالِ مصدقی‌ها و دشمنانش در پس این گزارش‌ها و دیدارها به چشم می‌خورد. ۲۷ سال بعد از ملی شدن نفت، این نیروها در یک جبهه قرار گرفته بودند، اما درست مثل روزهای مبارزه برای ملی شدن نفت در حال مبارزه‌ای مخفی با هم بودند، جدالی به نام محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی.