بریده‌هایی از کتاب آری این چنین بود برادر!

و برادر! علی تمامی عمرش را بر روی این سه کلمه گذاشت: مظهر بیست و سه سال تلاش و جانبازی و جهاد برای ایجاد یک ایمان، در درون وحشی‌های متفرق. و بیست و پنج سال سکوت و تحمل برای حفظ وحدت مردم مسلمان در برابر امپراتوری‌های روم و ایران. و همچنین پنج سال کوشش و رنج برای استقرار عدالت، و برای این‌که همه عقده‌ها و کینه‌های ما را با شمشیر خویش بیرون کشد و آزادمان کند. نتوانست! نتوانست! اما توانست مذهب و پیشوایی و سیادتی را برای همیشه به من و ما، برادر! اعلام کند. مذهب عدل و مذهب رهبری خلق. و سه شعار گذاشت که همه هستی خود و خاندانش را فدای این سه کرد: مکتب، وحدت، عدالت.

اکنون به نام فرقه، به نام خون، به نام خاک و به نام خود او و مخالف او، قطعه‌قطعه می‌شویم، تا هر قطعه‌ای لقمه‌ای راحت‌الحلقوم دهانشان باشیم. تفرقه! تفرقه! پیروان او و مکتبش را به جان هم انداخته‌اند. این دشمن اوست. چرا در چنین سرنوشتی که بر جهان و بر ما حکومت می‌کند، با او دشمنی می‌کند؟ چون او با دست بسته نماز می‌خواند. و آن به این کینه می‌ورزد که این با دست باز نماز می‌گذارد! این دشمن او، چون مُهر ندارد و بر فرش سجده می‌کند؛ و او دشمن کینه‌توز این، که پیشانی بر مهر می‌گذارد.

ناگهان دیدم، برادر! که شمشیرهایی که به سینه‌شان آیات جهاد حک شده بود و معابدی که سرشار از سرود و نیایش اللّه‌ بود و مأذنه‌هایی که اذان توحید می‌گفت و چهره‌های مقدسی که به نام خلافت و به نام امامت و ادامه سنت آن پیام‌آور دست‌اندرکار بودند و ما را به بردگی و قتل‌عام گرفته بودند، پیش از من، کسی دیگر را قربانی مظلوم این شمشیرها و محراب‌ها کردند: علی! برادر! علی، خویشاوند آن مرد پیام‌آور بود و در محراب عبادت اللّه‌ کشته شد. خود، پیش از من و خانواده‌اش پیش از خانواده من و پیش از خانواده برده‌ها و ستمدیده‌های تاریخ، نابود شدند. و خانه‌اش پیش از خانه ما به نام سنت جهاد و زکات غارت شد. و قرآن پیش از آنکه وسیله‌ای شود برای بازچاپیدن من، باز نابودی من، باز بیگاری و بردگی من، بر سر نیزه شد و علی را شکست.

دیوار چین و همه دیوارها و برج و باروها و بناها و آثار عظیم تمدن بشری، این چنین به وجود آمد. سنگ سنگی بر گوشت و خون اجداد من. می‌دیدم، به چشم می‌دیدم که تمدن یعنی دشنام، یعنی نفرت، یعنی کینه، یعنی شکنجه و شلاق، بهره‌کشی، خونخواری، جلادی، شهادت، فساد و شهوت و هوس و خودخواهی و اسارت و... بالاخره بنای سه طبقه ستم هزاران سال بر گرده خواهران و برادران من.

او بهتر از سقراط می‌اندیشد، اما نه برای اثبات فضایل اخلاقی اشرافیتی که بردگان از آن محروم‌اند، بلکه برای اثبات ارزش‌های انسانی‌ای که در ما بیشتر است. زیرا او وارث قارون‌ها و فرعون‌ها و موبدان نیست. او خود نه محراب دارد و نه مسجد. او قربانی محراب است. او مظهر عدالت و مظهر تفکر است، اما نه در گوشه کتابخانه‌ها و مدرسه‌ها و آکادمی‌ها و نه در سلسله علمای تر و تمیز در طاقچه نشسته، که از شدت تفکرات عمیق! از سرنوشت مردم و رنج خلق و گرسنگی توده بی‌خبرند

عجبا! این بود که بعد از پنج هزار سال مردی را یافتم که از خدا سخن می‌گفت، اما نه برای خواجگان، برای بردگان. نیاش می‌کرد، نه همچون بودا که به نیروانا برسد، یا نه همچون راهبان که مردم را بفریبد یا نه همچون پارسایان که خود را به خدا برساند. نیایشی در آستان اللّه‌ در آرزوی رستگاری ناس. مردی یافتم مرد جهاد، مرد عدالت

او مظهر عدالت و مظهر تفکر است، اما نه در گوشه کتابخانه‌ها و مدرسه‌ها و آکادمی‌ها و نه در سلسله علمای تر و تمیز در طاقچه نشسته، که از شدت تفکرات عمیق! از سرنوشت مردم و رنج خلق و گرسنگی توده بی‌خبرند. او در همان حال که در اوج آسمان‌ها پرواز می‌کند، ناله کودک یتیمی تمام اندامش را مشتعل می‌کند.

برادر! تو اربابت را به سادگی می‌شناختی و درد شلاقی را که می‌خوردی، به سادگی احساس می‌کردی و می‌دانستی که برده‌ای و چرا برده‌ای و کی برده شدی و چه کسانی برده‌ات کرده‌اند. و ما اکنون با سرنوشتی هم‌رنگ سرنوشت تو، بی‌آنکه بدانیم کی ما را به بردگی این قرن کشانده است و از کجا غارت می‌شویم و چگونه به تسلیم، به انحراف اندیشه و به عبودیت‌های زمینی دچار شده‌ایم.

ما را می‌بردند و مادران و پدران پیر و شکسته‌مان چشم انتظارمان می‌ماندند. و انتظارشان هرگز پاسخی نمی‌یافت. این جنگ‌ها، به قول دانشمندی عبارت بود از جنگ دو گروهی که با هم می‌جنگیدند، بدون این‌که هم را بشناسند، و برای کسانی که با هم نمی‌جنگیدند، اما هم را می‌شناختند.

او برخلاف حکیمان دیگر، برخلاف نوابغ و اندیشمندان دیگر ـ که اگر نابغه‌اند مرد کار نیستند و اگر مرد کارند، مرد اندیشه و فهم نیستند و اگر هر دو هستند، مرد شمشیر و جهاد نیستند و اگر هر سه هستند، مرد پارسایی و پاکدامنی نیستند و اگر هر چهار هستند، مرد عشق و احساس و لطافت روح نیستند و اگر همه هستند، خدا را نمی‌شناسند و خود را در ایمانشان گم نمی‌کنند و خودشان هستند ـ مردی است در همه ابعاد انسانی.

من که تجربه به من آموخته است که همه‌جا (در کتاب‌ها، آدم‌ها، آیه‌ها، روایت‌ها، آثار و افکار، و بیشتر در جامعه و تاریخ) به دنبال گمشده‌ها و متهم‌ها باشم، چه، بیشتر ارزش‌ها را در چیزهایی یافته‌ام که کمتر مطرح است، زیرا ارزش‌ها را یا کتمان می‌کنند و یا اگر نتوانستند، بدنام

سه پنجم همه املاک ایران را موبدان خداوند و اهورا! از ما گرفتند و ما برای آن‌ها رعیت و برده و سرو بودیم. و چهار پنجم همه زمین‌های فرانک را کشیشان خداوند از ما گرفتند.

چون ارسطو ـ می‌گویند که برخی برای بردگی و گروهی برای آقایی است که به این دنیا می‌آیند، یقین کردم که ما برای بردگی به دنیا آمده‌ایم و جز این سرنوشتی نداریم و سرنوشت مقدرمان باربری و ستم‌کشی و تازیانه‌خوردن و تحقیر شدن و نجس تلقی شدن و بردگی است، و جز این دیگر هیچ.

او برخلاف حکیمان دیگر، برخلاف نوابغ و اندیشمندان دیگر ـ که اگر نابغه‌اند مرد کار نیستند و اگر مرد کارند، مرد اندیشه و فهم نیستند و اگر هر دو هستند، مرد شمشیر و جهاد نیستند و اگر هر سه هستند، مرد پارسایی و پاکدامنی نیستند و اگر هر چهار هستند، مرد عشق و احساس و لطافت روح نیستند و اگر همه هستند، خدا را نمی‌شناسند و خود را در ایمانشان گم نمی‌کنند و خودشان هستند ـ مردی است در همه ابعاد انسانی.

برادر! تو اربابت را به سادگی می‌شناختی و درد شلاقی را که می‌خوردی، به سادگی احساس می‌کردی و می‌دانستی که برده‌ای و چرا برده‌ای و کی برده شدی و چه کسانی برده‌ات کرده‌اند. و ما اکنون با سرنوشتی هم‌رنگ سرنوشت تو، بی‌آنکه بدانیم کی ما را به بردگی این قرن کشانده است و از کجا غارت می‌شویم و چگونه به تسلیم، به انحراف اندیشه و به عبودیت‌های زمینی دچار شده‌ایم.

او برخلاف حکیمان دیگر، برخلاف نوابغ و اندیشمندان دیگر ـ که اگر نابغه‌اند مرد کار نیستند و اگر مرد کارند، مرد اندیشه و فهم نیستند و اگر هر دو هستند، مرد شمشیر و جهاد نیستند و اگر هر سه هستند، مرد پارسایی و پاکدامنی نیستند و اگر هر چهار هستند، مرد عشق و احساس و لطافت روح نیستند و اگر همه هستند، خدا را نمی‌شناسند و خود را در ایمانشان گم نمی‌کنند و خودشان هستند ـ مردی است در همه ابعاد انسانی.

همه تمدن‌ها و فرهنگ‌ها و مذهب‌ها، یا انسان‌ها را حیوانات اقتصادی ساخته‌اند و یا حیوان نیایشگر درونگرای فردی در دخمه‌های عبادت و روحانیت، یا مردان اندیشه و تفکر و عقل، ولی بی‌احساس، بی‌دل، بی‌عمق و بی‌عشق، یا مرد احساس و عشق و الهام اما بی‌عقل، بی‌تفکر، بی‌علم، بی‌منطق.

اگر نابغه‌اند مرد کار نیستند و اگر مرد کارند، مرد اندیشه و فهم نیستند و اگر هر دو هستند، مرد شمشیر و جهاد نیستند و اگر هر سه هستند، مرد پارسایی و پاکدامنی نیستند و اگر هر چهار هستند، مرد عشق و احساس و لطافت روح نیستند و اگر همه هستند، خدا را نمی‌شناسند و خود را در ایمانشان گم نمی‌کنند و خودشان هستند

او بهتر از دموستنس سخن می‌گوید، اما نه برای احقاق حق خویش. او بهتر از بوسوئه خطیب سخن می‌گوید، اما نه در دربار لوئی؛ بلکه پیشاپیش ستم‌دیدگان، بر سر قدرتمندان است که فریاد می‌کشد. او شمشیرش را نه برای دفاع از خود و خانواده و نژاد و ملت خود، و نه برای دفاع از قدرت‌های بزرگ، بلکه بهتر از اسپارتاکوس و صمیمی‌تر از او برای نجات ما در همه صحنه‌هاست که از نیام بیرون پرانده است.

ناگهان دیدم، برادر! که شمشیرهایی که به سینه‌شان آیات جهاد حک شده بود و معابدی که سرشار از سرود و نیایش اللّه‌ بود و مأذنه‌هایی که اذان توحید می‌گفت و چهره‌های مقدسی که به نام خلافت و به نام امامت و ادامه سنت آن پیام‌آور دست‌اندرکار بودند و ما را به بردگی و قتل‌عام گرفته بودند، پیش از من، کسی دیگر را قربانی مظلوم این شمشیرها و محراب‌ها کردند: علی!