بریده‌هایی از کتاب تربیت دینی کودک

وقتی تیر به هدف بخورد، می‌گویند: اَصَابَ، وقتی هم که به هدف نخورد، می‌گویند: اَخطَأَ. آیه می‌گوید که ما تیرهای ترس، گرسنگی، کم‌شدن اموال، ازدست‌رفتن جان‌ها و فرزندان و ثمرات را به‌سمت بت‌های تعلّق شما پرتاب می‌کنیم و وقتی هم که بت‌ها بشکند، به شکرانهٔ آزادی لازم است تحمل کنید و صبر داشته باشید؛

(کسی که با مردم به این دین وارد شود، با مردم هم خارج می‌شود. (اما) کسی که با کتاب و سنت وارد دین شود، اگر کوه‌ها هم فروریزند، او همچنان استوار است!)

در بهترین انسان‌ها، بخش هلاک‌کننده و در بدترین آن‌ها هم بخش احیاکننده‌ای وجود دارد؛ مثلاً در صحرای عاشورا، در لشکر عبیدالله‌بن‌زیاد، انسان‌های بسیار بد زیاد بودند، مثل شمربن‌ذی‌الجوشن؛ ولی امام (ع) از آن‌ها مأیوس نبودند! امام‌حسین (ع) در هر فرصتی برای آن‌ها صحبت می‌کردند. به خوبان هم می‌گویند که مغرور نشوند. دلیلش این است که خود پیغمبر (ص)، به خودشان مغرور نبودند و می‌فرمودند: «اللهم لا تکلنی الی نفسی طرفة عین ابداً» (خدایا، لحظه‌ای من را به خودم وانگذار!) در این دعا پیامبر (ص) دقیقاً انگشت روی نقطهٔ خطر، یعنی جنبهٔ جهل انسان که همان نفس یا طبیعت انسان است، می‌گذارند.

فلسفهٔ تنبیه ایجاد شخصیت است، نه سلب شخصیت. وقتی با زبان تنبیه به فرد خاطی می‌گویند تو مختار و مسئولی، در واقع به او اهمیت می‌دهند؛ اما وقتی برای فرد ارزش قائل نیستند و از خطای او می‌گذرند، از او «گذشت ترحمی» کرده‌اند که خردکنندهٔ شخصیت است؛ در حالی که «تنبیه احترامی»، اعاده‌کنندهٔ شخصیت است.

اینکه روایت می‌گوید طفل در خردسالی باید امیر باشد، به این علت است که اگر سید و آقا به‌شمار نرود و فرامینش اجرا نشود، در آینده جرئت ابراز وجود پیدا نمی‌کند. ترس از دیگران چنان او را می‌هراساند که عقیده و درک خود را از دست می‌دهد و بدون آنکه به چیزی معتقد باشد، به آن عمل می‌کند. وقتی عمل از علم جدا شود، انسان به مقلّدی بی‌محتوا و پوک و پوچ تبدیل می‌شود که گاه آنچه را هم که باور دارد، نمی‌تواند عملی کند.

اگر مربی راه تربیت را درست انتخاب کند، تربیت برایش دوطرفه خواهد بود و همان‌طور که دیگری را می‌سازد، خودش هم ساخته می‌شود. اثر تربیت طبیعی این است که مربی کسب نور می‌کند.

حقیقت تربیت، شکوفاشدن انسانیت و مرتبط‌شدن انسان به حقیقت خودش است؛ در تربیت، آزادسازی انرژی متراکم مطرح است که با این آزادسازی، قدرت به جریان می‌افتد و نیروی بالقوه به فعلیت می‌رسد

نقطهٔ شروع فساد در جامعه، بی‌پناهی است. وقتی به کسی در جامعه تعدّی شود و فریادرسی نداشته باشد و به هرجا رو کند، کسی به او پناه ندهد، این فکر برایش پدید می‌آید که چون به او اعتماد نکرده‌اند، او هم دیگر به کسی اعتماد نکند. چون او را نپذیرفته‌اند، او هم حرف کسی را نپذیرد!

از امیرالمؤمنین، علی (ع)، سؤال کردند چه چیز شما را به این مقام رساند؟ به این مضمون پاسخ دادند: «دربان دلم شدم و هرجا اوضاع در راستای حق و صدق بود، درِ قلبم را باز گذاشتم و هرجا نبود، بستم.»

بچه اگر چیزی را در کوچه پیدا کند و بردارد، به‌حکم غریزه‌اش است؛ اما وقتی شروع به جست‌وجوی صاحب آن چیز می‌کند، به‌حکم فطرتش است. فرق بین فطرت و غریزه این است که غریزه می‌گوید: تملک کن؛ اما فطرت می‌گوید: مال تو نیست، تصرّف نکن!