بریده‌هایی از کتاب ماجرای فکر آوینی

کارآمدی از آدم‌های مخلص تولید می‌شود.

در مسیر توسعه، آدم‌هایی به وجود می‌آیند که فقط زنده‌اند و کار می‌کنند و خانهٔ آن‌ها فقط در حکم خوابگاه است، نه محل زندگی. در جامعهٔ درحال‌توسعهٔ ایران، کار که معنایش عبادت و خدمت به خلق بوده است، دگرگونیِ معنایی می‌یابد و تبدیل می‌شود به شکنجه برای کسب درآمد. غرب‌گرایی، مرضی است که بسیاری از مدیران جمهوری اسلامی به آن مبتلا شدند.

آن‌ها هم ایدئولوژی دارند؛ منتها ایدئولوژی آن‌ها مبتنی بر حق و باطل فی‌نفسه نیست، بلکه تولیدشدهٔ کنگره یا چند سیاست‌مدار است. می‌نویسند و معلوم می‌کنند که چه حق است و چه باطل. سپس این حق و باطلِ تولیدشده را توسعه می‌دهند و سرسختانه پای آن می‌ایستند!

آوینی به طور کلی، هنر را عرفانی می‌فهمد و عرفانی نقدش می‌کند.

آوینی پیش از انقلاب، متفکری کاملاً غرب‌زده به حساب می‌آید: کسی که معماری و هنر خوانده است، ظاهرِ روشن‌فکری دارد، سبک زندگی روشن‌فکری غربی دارد، علقه‌ای هم به اسلام و انقلاب و قرآن ندارد. قبل از انقلاب، مرتضی آوینی چنین آدمی است.

آوینی در کتاب حلزون‌های خانه‌به‌دوش، در کنایه به شبه‌روشن‌فکرانی که به عقلانیت اسلامی و طرف‌داران بازیابی هویت اسلامی فحاشی می‌کنند، می‌نویسد: روشن‌فکران این مرز و بوم اگرچه از همان آغاز، ایمان به قبلهٔ انتلکتوئل‌های قرن نوزدهم آورده‌اند، اما هرگز حقیقتاً در تاریخ و تفکر غرب شرکت نیافته‌اند. آن‌ها مقلدانی ظاهرگرا بیش نبوده‌اند و به عبارت بهتر، غرب‌زده بوده‌اند نه غربی.

«زمان آگاهی»، «خودآگاهی تاریخی» و «وقت شناسی» امتیاز اهل حکمت و فضیلت از دیگرانی است که گرفتار عادات روزمره شده‌اند

جامعهٔ آمریکا اکنون اقوامی چون «آمیش»ها - در پنسیلوانیا - وجود دارند که با اتکا به تفسیر خاصی که از مذهب کاتولیک دارند، با تمدن جدید مخالفت می‌ورزند و حتی ظاهر جامعهٔ خویش را از لحاظ معماری و شهرسازی و معیشت به صورت قرون وسطا حفظ کرده‌اند. در آمریکای شمالی و کانادا این مقاومت‌ها آن‌قدر جدی است که حتی در هواپیما، هنگام عبور از آسمان اُتاوا، سرو مشروبات الکلی قدغن می‌شود!

«الرِّزْقُ رِزْقَانِ: رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ»؛ دو گونه رزق وجود دارد: یکی رزقی است که تو دنبالش هستی و دیگری رزقی است که خودش دنبال توست؛ یعنی اگر در خانه‌ات هم بنشینی، می‌آید. اگر بیشتر هم کار کنی بیشتر نمی‌شود.

ملحدان (لائیک‌ها) منکرِ وجود خدا و معاد و عالم معنا و هر چیز مقدس دیگری هستند؛ اما سکولارها ضرورتاً مفاهیم غیب‌اندیشانه و مقدسات را انکار نمی‌کنند، بلکه آن‌ها را مستقل و منفک و بیرون از دایرهٔ شناخت و علم می‌دانند.

بعضی می‌گفتند که دمکراسی ابتدا از آنِ ما مسلمانان بوده و بعدها به غرب رسیده است. معلوم است چنین کسانی نفهمیده‌اند که دمکراسی چیست. اسلام و دمکراسی اساساً ربطی به هم ندارند. دمکراسی خواست جامعهٔ مدنی است و ما فهمیدیم که جامعهٔ مدنی مبتنی بر نسبیت است؛ در نتیجه با اسلام جمع نمی‌شود.

«لَیْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ»؛ علم به آموختن نیست. «إنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللَهُ تَبَارَک وَ تَعَالَی أَنْ یَهْدِیَهُ»؛ علم، نوری است که در قلب کسی جای می‌گیرد که خداوندِ عزیز و بلندمرتبه بخواهد هدایتش کند. «فَإنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلاً فِی نَفْسِک حَقِیقَةَ الْعُبُودِیَّةِ»؛ اگر طالب علمی، نخست حقیقتِ بندگی را در درونت بجو.

اسم قرآنیِ عالم جبروت، «قیامت» است. اسم فلسفی‌اش «عالم عقل» و اسم عرفانی‌اش همان «جبروت» است.

آوینی هشدار می‌دهد: دین اسلام هیچ عنصری از تجدد در ارزش‌ها و روابط دینی خود ندارد، اما این به آن معنی نیست که تمدن جدید بشر را یک‌سره انکار می‌کند. تعبیراتی چون «اومانیسم اسلامی» و یا «سوسیالیست مسلمان» که در آثار مرحوم دکتر شریعتی وجود دارد، حکایت‌گرِ آن است که ایشان در شناخت ماهیت تمدن جدید و نسبتِ آن به اسلام دچار اشتباهاتی است... اومانیسم و سوسیالیسم امکان جمع با دین و دین‌داری را ندارند و تا این نسبت ادراک نشود، التقاط از تفکر روشن‌فکران مسلمان ما نیز زدوده نخواهد شد.

امام راحل در جایی فرمودند: حالا با انقلاب اسلامی ما بیگانگان را بیرون کردیم، ولی با مغزهای غرب‌زده چه باید کرد؟

در کمال تأسف باید اقرار کنیم که جنبهٔ هنری و سینمایی و رسانه‌ای شهید آوینی حجابی بر اندیشه‌های او شده است.

. کلمهٔ «ثار» را شریعتی چنین تعریف کرده است: «ثار» یعنی خونی که طلب می‌شود و نه خونی که ریخته شده است.

اگر موبایل و تلویزیون داریم، آپارتمان‌نشینیم، با ماشین رفت‌وآمد می‌کنیم، دانشگاه داریم، معنایش این است که در دوران سنت زندگی نمی‌کنیم، اما به طور تام و تمام هم وارد دوران مدرنیته نشده‌ایم. فلاسفه می‌گویند که در این میان، دورانی هست به نام «دوران گذار».

ایران در این سیارهٔ خاکیِ تماماً یکپارچه‌شده - به قول دریدا - ویروس به حساب می‌آید، چون هر کاری می‌کنند، نمی‌توانند جریان اصلی‌اش را تغییر بدهند. ایران تمایزات بنیادینی دارد. علتش هم کانون‌های هویت‌بخشی مثل محرّم و دیگر مؤلفه‌های تاریخی حفظ سنت دینی و معنوی است

برای بشر مدرن هر چیزی که ایجاد فراموشی کند، ارزش دارد؛ از جمله سینما و فیلم که باعث شده انسان با شریک شدن در تجربه‌های شخصی دیگران، خود را فراموش کند و لذت ببرد.