بریده‌هایی از کتاب جریان شناسی شعر جنگ

«پایداری در مفهوم عام دربر گیرندۀ ««نفی» و «اعتراض» به انحرافاتی است که شاعر در جامعه و محیط اطراف خود مشاهده می‌کند. این انحرافات می‌توانند زمینه‌های مختلفی داشته باشند که دریک چشم‌انداز نسبتاً وسیع، انحرافات اخلاقی، تربیتی، سیاسی، اجتماعی، دینی، فکری و... را شامل می‌شود.» (ن.ک. چهرقانی برچلویی، ۱۰ آذر ۱۳۹۱) این اعتراضات در ادبیات کهنسال فارسی حضوری دیرینه و همیشگی دارند، چنان‌که در ادبیات معاصر نیز از زمان مشروطه تاکنون بسامد بیشتری پیدا کرده‌اند.

«برادسکی می‌گوید: «هنر، شکلی از مقاومت در برابر نقص واقعیت است» (برادسکی، ۱۳۷۳:۴۵). بر اساس این تعریف، می‌توان گفت: هنر نوعی عصیان در برابر واقعیت موجود و باز آفریدن حقیقت مفقود است. (ن.ک. چهرقانی برچلویی، ۱۰ آذر ۱۳۹۱) انسان هنرمند از آنجا که جهان واقعی پیرامون خود را بهتر از آنچه در ذهنیات، خیالات و تصورات خود دارد نمی‌بیند برای نشان دادن جهان فراواقعی مورد نظر خود، به خلق و آفرینش آن دست می‌زند. از آغاز زندگی ادبی انسان، تاکنون، پایداری در برابر نقص واقعیت جهان واقعی و آفرینش جهانی فرا واقعی در گونه‌های مختلف ادبیات، مانند ادبیات حماسی، افسانه‌ها و اسطوره‌ها، ادبیات عاشقانه و غنایی (با خلق معشوقی دست‌نیافتنی)، ادبیات عرفانی (با خلق انسانی کامل)، و... آن‌قدر چشمگیر است که می‌توان گفت: «هیچ اثر ادبی ارزنده‌ای را نمی‌توان یافت که از این نشان آشکار ـ یعنی عنصر پایداری ـ بی‌بهره باشد» (شُکری، ۱۳۶۶:۳)

پایداری، یکی از ارزشمندترین رفتارهای انسانی است. انسان‌ها در زیستِ فردی، خانوادگی و اجتماعی خود، خواسته یا ناخواسته با دشواری‌ها و ناخوشایندی‌هایی روبه‌رو می‌شوند که آن‌ها را برنمی‌تابند و بناچار در برابر آن‌ها ایستادگی و پایداری می‌کنند. بنابراین پایداری همزاد زندگی است، «نمی‌شود پایداری نکرد و زندگی کرد» (اسماعیلی، ۱۳۹۰:۶۲) بازتاب این رفتار ارزشمندِ انسانی در آئینۀ ادبیات، «ادبیات پایداری» را به وجود آورده است

«هنر برای هنر»‌ یکی از اصول مهم این مکتب به شمار می‌آید. پارناسین‌ها با هرگونه ذهنیت‌گرایی مخالفت می‌کردند و زیبایی قالب و شیوۀ بیان را برتر از محتوا می‌دانستند. اصول مهم این مکتب عبارت است از: ۱. کمال‌گرایی در رسیدن به شکل دلخواه، چه از نظر بیان و چه از لحاظ برگزیدن واژه‌ها و ظرافت‌های دیگر. ۲. دخالت ندادن احساسات و بی‌توجهی به آرمان‌ها و اهداف. ۳. زیبایی قافیه. ۴. پایبندی به اصل «هنر برای هنر»

اساس تفکر این گروه و خلاصۀ آرا و عقاید آن‌ها را می‌توان در موارد ذیل دانست: ۱.‌ هنر یگانه دلیل زندگی است و با وجود این به درد هیچ کاری نمی‌خورد، هنر بی‌فایده است و تنها وجود آن به خودی خود کافی است. ۲.‌ زندگی مشکل و پر از درد و رنج است و سرنوشت بشر روشن نیست یگانه چیزی که می‌تواند ما را تسلی بخشد زیبایی است و هنر وقتی به کمال زیبایی می‌تواند رسید که از افکار اخلاقی و فلسفی و از تحولات پی‌درپی آن‌ها و از بیان تمایلات پیچیده و آشفته به دور باشد. (همان) سال‌ها بعد از میان باور، هنر محض و هنر برای هنر، «مکتب پارناس» زاده شد.

«اگر با نظری بلند بنگریم در شعر موضوع خوب و بد وجود ندارد شاعران خوب و بد هستند. از طرف دیگر همه‌چیز موضوع شعر است همه‌چیز مایه هنر است هر امری به کشور شعر حق ورود دارد. پس نباید پرسید که چه علتی شاعر را به اختیار موضوعی نشاط آور یا غم‌انگیز، وحشتناک یا دلاویز، واضح یا مبهم واداشته است. باید دید چگونه کار کرده نه آنکه در چه باب و چرا کار کرده است. عبارت «هنر برای هنر» نیز در همان سال از طرف هوگو اعلام شد و همو در اثنای مباحثات ادبی گفت: «صدبار می‌گویم: هنر برای هنر!» (سید حسینی، ۱۳۸۷، ج ۱:۴۷۶ و ۴۷۵) هوگو، شاگردان و طرفدارانش باور داشتند که «مفید بودن یا در بند اجتماع بودن ارزش هنر را از میان می‌برد و گفتند: هنر خدایی است که باید آن را تنها به خاطر خودش پرستید و هیچ‌گونه جنبه مفید یا اخلاقی به آن نداد و چنین تصوراتی را از آن انتظار نداشت.» (سید حسینی، ۱۳۸۷، ج ۱:۴۷۶)

۳.‌ نویسنده باید بنویسد و افشا کند، چراکه: «نویسنده ملتزم می‌داند که سخن همانا عمل است. می‌داند که آشکار کردن تغییر دادن است و نمی‌توان آشکار کرد مگر آنکه تصمیم بر تغییر دادن گرفت. نویسنده ملتزم آن رؤیای ناممکن را از سر به در کرده است که نقص بی‌طرفانه و فارغانه‌ای از جامعه و از وضع بشر ترسیم کند.» (سارتر، ۱۳۴۸:۴۲). ۴.‌ ادبیات می‌تواند و باید که در خدمت بیدار کردن و برانگیختن مردم، به‌ویژه محرومان و فرودستان جامعه، برای رسیدن به آزادی‌های فردی و اجتماعی خود و بازپس گرفتن حقوق پایمال شدۀ آن‌ها باشد. «غرض از ادبیات، تلاش و مبارزه است. تلاش و مبارزه برای نیل به آگاهی، برای تحری حقیقت و برای آزادی انسان و از این روست که نویسنده در مقابل عملی که انجام می‌دهد مسئول است. برای چه می‌نویسد و دست به چه اقدامی زده است و چرا این اقدام مستلزم توسل به نگارش بوده است. زیرا سخن گفتن در حکم عمل کردن است.» (سارتر، ۱۳۴۸:۳۵)

اساس تفکر سارتر و پیروانش و خلاصۀ آرا و عقاید آن‌ها به این قرار است. ۱.‌ هنر و ادبیات چنان‌که از اجتماع برمی‌آیند، باید برای اجتماع هم سودمند و فایده‌مند باشند، هنر و ادبیات را باید از اجتماع گرفت و به اجتماع پس داد. در دیدگاه سارتر و پیروانش، آثار ادبی، جامعه و سیاست، عناصری به هم وابسته و درهم تنیده‌اند، باور آن‌ها این است که: «ادبیات به محض عرضه شدن، امری اجتماعی است و به این اعتبار وظیفه‌ای سیاسی انجام می‌دهد.» (سارتر، ۱۳۴۸:۳۶) ۲.‌ «نوشتن، شکل ثانوی عمل است و بنابراین ادبیات موظف است مانند دیگر شکل‌های عمل به‌ویژه عمل سیاسی، در تحول تاریخی و اجتماعی شرکت کند.» (نجفی، ۱۳۵۶:۵۵)

نویسندۀ روشن‌فکر و فیلسوف فرانسوی، ژان پل سارتر، در سال ۱۹۴۵ م. به عنوان سردبیر نشریۀ سیاسی ادبی عصر جدید، در مقاله‌ای که نوشت و منتشر کرد، برای نخستین بار عبارت ادبیات متعهد و ملتزم را به کار برد.‌ او یک سال بعد کتابی با عنوان «ادبیات چیست؟» (۱۹۴۶ م.) نوشت و در آن به تبیین و تشریح عقایدش پرداخت و رفته‌رفته در فرانسه، سراسر اروپا و سپس به‌ویژه در میان ملت‌های تحت سلطه، موافقانی یافت. سارتر و موافقانش برای ادبیات وظیفه‌ای اجتماعی قائل بودند و اصرار داشتند که ادبیات باید به وظیفه اجتماعی خود پایبند بوده و عمل کند. آن‌ها پیوسته تأکید داشتند: «ما می‌خواهیم در تغییر دادن جامعه‌ای که ما را در میان گرفته است شرکت کنیم؛ ما می‌خواهیم ادبیات وظیفه اجتماعی خود را که هرگز نباید فرو می‌گذاشت، دوباره به عهده گیرد.» (نجفی، ۱۳۵۶:۵۴)

جریان شعر دهه هفتاد، در نگاه پژوهشگران و منتقدان ادبی هم بازتاب داشته است، «علی باباچاهی با تأکید بر نامیدن شعر این گروه از شاعران به عنوان شعر جوان، پرهیز از ژرف‌نمایی، زاویه‌های جدید برای نگریستن، برگزیدن لحنی گفتاری، روایت‌های عینی، گزارش‌های عاطفی ـ تصویری، نهادستیزی، استعاره‌گریزی و تأثرنگاری و رنگ‌آمیزی‌های خیال را مهم‌ترین ویژگی شعر آن‌ها برشمرده است» (باباچاهی، ۱۳۸۰ به نقل ازیاری، ۱۳۹۲:۳۹۹).

بهزاد خواجات یکی از شاعران این جریان، ویژگی‌های شعر دهۀ هفتاد را چنین برشمرده است: «خروج از زبان و بیان رمانتیک، حماسی و عرفانی و گزینش لحن و زبان شخصی، روی‌گردانی از مفاهیم کلان نگر و پذیرفتن چندوجهی بودن حقایق موجود، چند صدایی شدن و تکثرگرایی در شعر، زوال بدوی‌ترین شکل تخیل (تشبیه، استعاره، مجاز و...) و ذوب شدن آن در تمامیت شعر، نزدیکی شگرف به زبان و گفتار و پرهیز از زبان معمول، اجرای شعر با بهره‌گیری از امکانات هنر معاصر (داستان نو، تئاتر پیشتاز، سینمای نوین و...)، گریز از تزئین‌گرایی معنایی و صورت در شعر، سادگی خیره‌کنندۀ شعر از نظر صورت، به‌کارگیری گونه‌ای طنز تلخ و عصبی» (امینی، ۱۳۷۹ به نقل ازیاری، ۱۳۹۲:۴۰۰).

مهرداد فلاح، یکی از شاعران این جریان ادبی، ویژگی‌هایی از این دست را برای شعر خود و دیگر همراهان شاعر خود قائل است: «گریز از زبان فاخر و ادبی و گرایش به زبانی زنده، بهره‌مندی از توانمندی‌های روایی هنرهای دیگر (داستان، رمان مدرن، سینما)، حذف‌یا کاهش موضوع‌گرایی و پرهیز از پرداختن به مفاهیم عام، آزمودن فرم‌های تازه به‌ویژه در شعرهای بلند، دور شدن از وزن‌های نیمایی و موسیقی شعر شاملویی، آرمان گریزی، شرکت دادن خوانندۀ متن در فرآیند آفرینش» (یاری، ۱۳۹۲:۳۹۹). پگاه احمدی یکی دیگر از شاعران دهۀ هفتاد، ویژگی‌های شعر دهۀ هفتاد را چنین برمی‌شمارد: «بهره‌گیری از زبان زندۀ مردمی، تأمل در آشنایی‌زدایی‌های شاعران سبک هندی، تأکید بر تفرد انسان و پدیده‌ها، گریز از وزن و قافیه و آرایش‌های لفظی و معنوی و تن زدن از مفهوم‌گرایی، آزمودن شیوه‌های تازۀ روایت و... را از جمله ویژگی‌هایی می‌داند که به گشودن چشم‌اندازی نو در شعر این دهه انجامید»

۵. ساختن ترکیبات و تعابیر زیبا و بدیعی که گذشته از جهات تصویریشان گوش نوازند. تعابیری مانند: جهت‌های بی‌دلیل، عصرهای ساکت، کودکی‌های سرخورده، همکنار، کوچه سار، پسران ماه و دختران چشمه نشین، عطر هزار بو، برادران به دریا رفته، کودکان پسین‌ترین کوچۀ پاپتی، باران بی‌خبر. ۶. البته گاهی تعابیر دم‌دست و نازلی هم در میان این‌گونه اشعار دیده می‌شود. تعابیری نظیر حرف مفت، نامزد بازی‌یکریز پروانه‌ها، خانه خراب و مانند این‌ها. ۷. در سطربندی شعر، سعی می‌شود، حرف عطف واو اگر به لحاظ تناسب نحوی و آوایی مغایرتی با جمله‌یا کلمۀ جاری نداشته باشد، در پایان همان سطر بیاید و گرنه در سطر بعد نوشته می‌شود. بنابراین واو عطف به دو شکل و با دو تلفظ در شعر گفتار ظاهر می‌شود. ۸. جابه‌جایی ضمایر متصل به شیوۀ نیمایی ۹. حذف در بخشی از جمله

۱. یکی از راه‌هایی که شاعر شعر گفتار در پیش می‌گیرد تا به طبیعت زبان ویا بهتر است بگوییم به زبان طبیعت نزدیک‌تر شود، آن است که از اصوات و اتباع به وفور استفاده می‌کند. ۲. در بیشتر اشعار شاعران این جریان به‌ویژه در شعرهای صالحی، به نغمۀ حروف و واج‌آرایی توجه ویژه‌ای شده است. هم از جهت تقویت موسیقی شعر و هم از حیث ارزش آوایی آن‌ها برای برقراری نتاسب میان لفظ و معنا. ۳. در شعر گفتار، از توان و نیروی مصوت‌ها برای فضاسازی‌های زبانی به حد بالایی استفاده می‌شود. (زهره‌وند، ۱۳۹۴:۲۰۴ و ۲۰۵) ۴. سیاق جمله‌بندی در شعر گفتار، زبان معیار امروز و زبان تخاطبی است که مردم کوچه و بازار به آسانی آن را می‌فهمند و هر روزه با آن گفت‌وگو می‌کنند.

صالحی می‌گوید: «شعر گفتار آرزو دارد که در مرتبه‌ای معناخیز و در وحدتی درونی با رقص و موسیقی... بتواند در بهبود این سنت، نقشی پویا داشته باشد. انسان‌ها به گفت‌وگوی عاشقانه (بدون واسطه و مترجم و معبر و مفسر) نیاز دارند، در این راه تنها این شاعران شهودی‌اند که در آینده می‌توانند در مقام رؤیانویسان آزادی این امکان را به وجود آورند.

اصول و مبانی زیبایی‌شناسی شعر گفتار را نام ببریم باید به این موارد اشاره کرد: الف) نفی پیچیدگی‌ها و گرایش به سادگی. ب) هماهنگی طبیعی لفظ و معنا. پ) بازگشت به روح زبان. ت) روایتگری. ث) تازگی و نوشدن‌های مستمر

شاعران موج ناب رویکردی فرمالیستی دارند بر این اساس بر فرم‌گرایی و فرم‌اندیشی تکیه و تأکید دارند. انقلاب و جنگ، نقطۀ پایانی بر تداوم موج‌سازی‌های پیش از انقلاب بود، به‌ویژه اینکه ذات تعهدگریز و تعهدستیز اغلب موج‌های ادبی پیش از انقلاب، اساساً با دو پدیدۀ انقلاب و جنگ، سازگاری نداشتند و این ناسازگاری به مداق فضای اجتماعی جامعه چندان خوش نمی‌آمد. سرانجام «این جریان شعری آوانگارد، بی‌آنکه انعکاسی چشمگیر در فضای جامعه بیابد، با ظهور انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و اوج‌گیری ادبیات انقلابی، دچار فروپاشی و بعدها در اواخر دهه ۶۰ شمسی مجدداً احیا شد.»

ادبیت و فضای ادبی در آثار شاعران موج ناب بر مؤلفه‌هایی چون: انواع هنجارگریزی‌ها و آشنایی‌زدایی‌ها (به‌ویژه هنجارگریزی نوشتاری در تقطیع شعر)، خلق تصاویر تازۀ ذهنی و سوررئالیستی، خلاصه گویی و ایجاز و جنبه‌هایی این دست تکیه و تأکید دارد.

زبان و رفتارهای زبانی در آثار شاعران موج ناب بر مؤلفه‌هایی چون: زبان‌محوری، نثروارگی (تمایل به نثر شاعرانه)، بسامد بالای واژگان بومی و محلی و طبیعت اقلیمی (زادبوم و زیست‌بوم)، بهره‌گیری از لحن عاطفی و اثرگذار و جنبه‌هایی این دست تکیه و تأکید دارد.

منوچهر آتشی در ابتدا مشخصات شعر موج ناب را به این صورت جمع‌بندی کرده است: ۱. در شعر ناب، سخن از تجربه‌های ملموس زندگی است. چیزهای تازه و شگفت که خواننده را به اعجاب وامی دارد. ۲. درهم ریختن قواعد و اصول شعری که از آن‌ها به عنوان «قید» یاد می‌کنند. ۳. تخیلی بودن شعر که این ویژگی، شعر این‌ها را به سوررئالیسم نزدیک می‌کند. ۴. شاعران شعر ناب معتقدند مخاطب خود را می‌شناسند، می‌دانند چه می‌نویسند و چه کسی خواهد خواند. (عالی‌عباس‌آباد، ۱۳۹۱:۳۳۲)