بریده‌هایی از کتاب زندانیان جغرافیا

لبنان همواره به عنوان بخشی از سوریه (همان‌طور که قبلاً هم بوده است) در نظر گرفته می‌شود و کام دمشق از اینکه نیروهایش در سال ۲۰۰۵ مجبور به ترک آنجا شدند، هنوز تلخ است. اگر مسیرش به طرف دریا مسدود شود، جایگزین آن عبور از بلندی‌های جولان و منطقهٔ تپه‌ماهور در اطراف دریای جلیله به سمت مدیترانه است. اما پس از حملهٔ سوریه به اسرائیل در جنگ ۱۹۷۳، ارتش اسرائیل این بلندی‌ها را تصرف کرد و به نظر می‌رسد ارتش سوریه باید وارد یک درگیری بزرگ شود تا بتواند راه خود را به سوی دشت ساحلی ـ که به مراکز عمدهٔ جمعیتی اسرائیل ختم می‌شود ـ باز کند.

(رژیم) اسرائیل بیت‌المقدس را پایتخت ابدی و غیرقابل تقسیم خود می‌داند. دین یهود می‌گوید سنگی که ابراهیم بر بالای آن اسحاق را برای قربانی شدن آماده کرد، آنجا و مستقیماً در بالای قدس الاقدس، معبد حضرت سلیمان، قرار دارد. برای فلسطینی‌ها، بیت‌المقدس طنینی مذهبی است که در درون جهان اسلام می‌پیچد: این شهر سومین مکان مقدس در اسلام محسوب می‌شود، زیرا اعتقاد بر این است که محمد پیامبر از همان سنگی که در «مسجد الاقصی» واقع شده، به آسمان عروج کرده است. به لحاظ نظامی این شهر اهمیت استراتژیکی متوسطی دارد ـ هیچ صنعت واقعی قابل بحث و هیچ رودخانه و فرودگاهی در این شهر واقع نیست ـ اما به لحاظ فرهنگی و مذهبی اهمیت بالایی دارد: نیاز ایدئولوژیکی به این مکان، اهمیت بیشتری نسبت به موقعیت مکانی آن دارد. کنترل ـ و دسترسی به ـ بیت‌المقدس مسئله‌ای نیست که بتوان بر سر آن به راحتی سازش کرد.

طی جنگ شش روزهٔ سال ۱۹۶۷، اسرائیل کنترل بیت‌المقدس، کرانهٔ باختری (رود اردن) و غزه را به دست گرفت. آن‌ها در سال ۲۰۰۵ غزه را ترک کردند، اما صدها هزار شهرک‌نشین در کرانهٔ باختری (رود اردن) باقی مانده‌اند.

امروزه مصر، سوریه و اردن نسبت به استقلال فلسطینی‌ها مشکوک هستند و اگر اسرائیل محو شود و فلسطین جای آن را بگیرد، هر سه کشور ممکن است مدعی بخش‌هایی از این سرزمین شوند. با این حال، در این قرن، حس آتشینی از ملیت‌گرایی در میان فلسطینی‌ها وجود دارد و هر دیکتاتوری عربی که بخواهد به هر شکل یا اندازه‌ای لقمه‌ای از این کشور فلسطینی بگیرد، با مخالفت گسترده روبرو خواهد شد. فلسطینی‌ها به خوبی می‌دانند اکثر کشورهای عربی که در قرن بیست‌ویکم به آنجا گریخته‌اند، از اعطای شهروندی به آن‌ها خودداری می‌کنند؛ این کشورها اصرار دارند که فرزندان و نوه‌های فلسطینی‌ها نیز در وضعیت پناهندگی باقی بمانند و سعی‌شان این است که اطمینان حاصل کنند آن‌ها در جامعهٔ میزبان ادغام نمی‌شوند.

پس از جنگ جهانی دوم و هولوکاست، یهودیان بیشتری سعی کردند که خود را به فلسطین برسانند. تنش بین یهودیان و غیریهودیان به نقطهٔ جوش خود رسید و انگلیس از سروکله زدن با این موضوع خسته شد و در سال ۱۹۴۸ آن را به سازمان ملل متحد ارجاع داد که به تقسیم منطقه به دو کشور رأی داد. یهودیان پذیرفتند، عرب‌ها گفتند: «نه». نتیجهٔ آن جنگ بود که به ایجاد نخستین موج پناهندگان فلسطینی فراری از منطقه و ورود پناهندگان یهودی از سراسر خاورمیانه به آنجا منجر شد. اردن منطقهٔ کرانهٔ باختری، از جمله بیت‌المقدس شرقی را اشغال کرد. مصر غزه را اشغال و آن را ضمیمهٔ قلمرو خود کرد. برای مردمی که در فلسطین زندگی می‌کردند، نه حق تابعیت و شهروندی در نظر گرفته شد و نه جنبشی قابل توجه از سوی ساکنان آن ایجاد شد که به دنبال ایجاد یک کشور فلسطینی باشند.

در قرن بیستم با به رسمیت شناخته شدن قیمومیت بریتانیا بر فلسطین، جنبش یهودیان برای پیوستن به اقلیت هم‌کیش خود رشد کرد و با شدت گرفتن آزارهای همگانی در اروپای شرقی، یهودیان بیشتری در آنجا ساکن شدند. بریتانیا نگاهی همدلانه به ایجاد «سرزمین یهودیان» در فلسطین داشت و اجازه داد یهودیان به آنجا بروند و زمین‌ها را از عرب‌ها بخرند. پس از جنگ جهانی دوم و هولوکاست، یهودیان بیشتری سعی کردند که خود را به فلسطین برسانند.

عثمانی‌ها منطقهٔ غرب رود اردن به سوی دریای مدیترانه را به عنوان بخشی از سوریه در نظر می‌گرفتند. آن‌ها اینجا را «فلسطینیا» می‌خواندند. این منطقه پس از جنگ جهانی اول تحت قیمومیت بریتانیا به فلسطین تبدیل شد. یهودیان طی هزاران سال در منطقه‌ای که اسرائیل نامیده می‌شد زندگی می‌کردند، اما تاخت‌وتازهای تاریخی باعث پراکندگی آن‌ها در سرتاسر جهان شد. اسرائیل برای آن‌ها «سرزمین موعود» باقی ماند و به ویژه بیت‌المقدس، سرزمین مقدس‌شان محسوب می‌شد. با این حال تا سال ۱۹۴۸، مسلمانان و مسیحیان عرب بیش از یک هزار سال بود که تقریباً اکثریت جمعیت این سرزمین را تشکیل می‌دادند.

تمرکز روی مسئلهٔ اسرائیل/ فلسطین گاهی اوقات عود می‌کند اما در نهایت، آنچه که در دیگر نقاط اتفاق می‌افتد، حداقل برخی از ناظران را به این باور می‌رساند که مشکلات منطقه ناشی از موجودیت (رژیم) اسرائیل نیست. این دروغی بود که دیکتاتورهای عرب از آن سوءاستفاده کردند تا اذهان مردم را از میزان قساوت خود منحرف کنند و بسیاری از مردم منطقه نیز پذیرای آن شدند. در عین حال، همین دیکتاتورها در غرب به عنوان احمق‌هایی مفید دیده می‌شوند. با وجود این، تراژدی مشترک اسرائیل و فلسطین ادامه دارد و پافشاری روی این سرزمین کوچک، ممکن است دوباره توسط بعضی‌ها به عنوان مهم‌ترین مناقشه در جهان در نظر گرفته شود.

بسیاری از جهادی‌های بین‌المللی که نجات می‌یابند به اروپا، آمریکای شمالی، اندونزی، قفقاز و بنگلادش بازمی‌گردند. گرچه بعید به نظر می‌رسد در آنجا هم به دنبال یک زندگی آرام باشند. سرویس‌های اطلاعاتی در لندن بر این باورند که مسلمانان بریتانیایی بیشتر از اینکه در ارتش انگلیس خدمت کنند، در حال مبارزه در خاورمیانه برای گروه‌های جهادی هستند. برنامهٔ افراطی‌سازی که در دستور کار اسلام‌گرایان است، از چندین دهه پیش از شروع طرح‌های نابودسازی افراطی‌گری که اکنون در کشورهای اروپایی دنبال می‌شود، آغاز شد.

نقشهٔ خیالی جهادی‌ها، سلطهٔ اسلام سلفی بر جهان است. گرچه در برهه‌های عریان اما همچنان سبعانهٔ خود، آن‌ها برای یک هدف محدودتر ـ خلافت در خاورمیانه ـ برنامه‌ریزی و مبارزه می‌کنند. یکی از شعارهای جنگی جهادی‌ها «از موصل تا بیت‌المقدس!» است، به این معنی که امیدوارند منطقه‌ای را از موصل در عراق گرفته تا بیروت در لبنان، امان در اردن و بیت‌المقدس در سرزمین‌های اشغالی، به کنترل خود درآورند.

در صورت تقسیم (عراق)، شیعیان از لحاظ جغرافیایی دارای بهترین موقعیت خواهند بود. منطقه‌ای که تحت سلطهٔ آن‌هاست مزایایی مانند میدان‌های نفتی، ۳۵ مایل خط ساحلی، آبراههٔ شط‌العرب، بنادر، دسترسی به دنیای بیرون و یک کشور همسایه به عنوان متحد مذهبی، اقتصادی و نظامی (ایران) را شامل می‌شود.

شهرهای جنوب بغداد مانند نجف و کربلا دارای اکثریت شیعه هستند و بنادر بصره و ام‌القصر دور از قلمرو سنی‌نشین است. این معضل، سنی‌ها را مجبور به جنگیدن برای سهم برابر در حکومت بر کشوری می‌کند که روزگاری بر آن حکومت می‌کردند. گاهی اوقات هم درگیر بازی جدایی‌طلبی می‌شوند، اما این را می‌دانند که آیندهٔ آن‌ها ـ احتمالاً حکومت بر خود ـ دوام چندانی نخواهد داشت.

سنی‌های غیرجهادی عراقی در موقعیت دشواری قرار دارند. در صورت تجزیهٔ عراق یا حتی ادارهٔ آن به صورت یک فدراسیون قانونی، آن‌ها در مرکز قرار خواهند گرفت، که تقریباً در شرق بغداد، غرب رمادی و شمال تکریت قرار دارد؛ جایی که در محاصرهٔ شن‌ها است و به عنوان مثلث سنی شناخته می‌شود. سنی‌هایی که در این منطقه زندگی می‌کنند، در مقایسه با کردها در شمال یا شیعیان جنوب، با قبایل هم‌خون خود در سوریه قرابت بیشتری دارند. برای حفظ موجودیت سنی‌ها، تنوع اقتصادی کافی در این مثلث وجود ندارد. تاریخچهٔ نفت را به «عراق» نسبت می‌دهند، اما تقسیمات واقعی کشور بدان معناست که نفت این کشور عمدتاً در مناطق کرد و شیعه‌نشین قرار دارد و اگر عراق قوی و یکپارچه‌ای وجود نداشته باشد، پول نفت به جایی خواهد رفت که چاه‌هایش آنجاست. آن‌ها نمی‌توانند سرزمین‌های کردنشین را تحت کنترل خود درآورند.

ایالات متحده حداقل در ده پایگاه خود در گوشه‌وکنار جهان، در حال افزایش ناوگان هواپیماهای بدون سرنشین‌اش است.

«خلافت» گروه داعش از نظر وسعت تحلیل رفته است، به علاوه اینکه برخی از رهبرانش و بسیاری از افراد کادر و عادی آن کشته شده‌اند. با این حال صدها جنگجو پس از این رخدادها به سوی لیبی سرازیر شدند تا پایگاه دیگری ایجاد کنند، تا اگر از عراق و سوریه ریشه‌کن شدند در آنجا مستقر شوند. تا بهار سال ۲۰۱۶، لیبی آشکارا به یک صحنهٔ نبرد دیگر تبدیل شده بود.

پس از اینکه یک فروند هواپیمای مسافربری روسیه در مصر احتمالاً توسط داعش منفجر شد، روس‌ها نیز بیشتر (در سوریه) درگیر شدند و هم اهداف مربوط به ارتش آزاد سوریه و هم اهداف این گروه را بمباران می‌کردند. فرانسه نیز در واکنش به حملات تروریستی نوامبر ۲۰۱۵ در پاریس، با عملیات گستردهٔ هوایی علیه داعش واکنش نشان داد و از بریتانیا درخواست کمک کرد. پارلمان بریتانیا هم رأی به بسط حملات هوایی از عراق به سوریه داد.

گروه داعش از اواخر تابستان ۲۰۱۵ به طور مداوم در حال از دست دادن مناطق در اختیار خود است. مهم‌ترین آن‌ها، از دست دادن شهر کوبانی در سوریه است که شبه‌نظامیان کرد آن را باز پس گرفتند و در ژانویهٔ ۲۰۱۶ نیز ارتش عراق توانست شهر مهم رمادی را نیز به تصرف خود درآورد. همزمان گروه داعش به خاطر افزایش حملات هوایی، تحت فشار شدیدی قرار گرفت.

اوت ۲۰۱۵ نخستین سالگرد مأموریت‌های بمباران مواضع داعش در عراق و سوریه توسط آمریکا بود. هزاران حملهٔ هوایی، بیشتر توسط هواپیماهای آمریکایی، صورت گرفت که از عرشهٔ ناو هواپیمابر «یواس‌اس جرج دبلیو. بوش» و «یواس‌اس کارل وینسون» در خلیج (فارس) به پرواز درآمدند؛ بقیهٔ پروازها هم از کویت و پایگاهی در امارات متحدهٔ عربی انجام می‌شود، از جمله با جنگنده‌های اف ـ ۲۲ راپتور که در سال ۲۰۱۵ وارد عملیات شد و به تأسیسات نفتی داعش حمله می‌کرد. خلبانان آمریکایی که عمدهٔ مأموریت‌ها روی دوش آن‌ها بود، فاقد پشتیبانی نزدیک از سوی نیروهای ویژهٔ ایالات متحده بودند تا حملات را سازماندهی کنند. از آنجا که بیشترین اهداف در محدوده‌های شهری بودند، «مقررات سازمانی» باعث شد تا بسیاری از هواپیماها بدون استفاده از تسلیحات‌شان به پایگاهای خود برگردند.

در سال ۲۰۱۵، جنگ در سراسر عراق به صورت رفت و برگشت بالا گرفت که در جریان آن گروه داعش شهر تکریت را از دست داد، ولی رمادی را تصرف کرد. ناگهان نیروی هوایی آمریکا در موقعیتی عجیب قرار گرفت؛ انجام پروازهای شناسایی و حملات محدود هوایی، که به نفع گارد جمهوری ایرانی‌ها نیز بود.

گروه داعش همچنین حوزه‌ای را تسخیر کرد که به طور فزاینده‌ای در عصر اینترنت مهم است: فضای روانی. این مهم بر اساس تجربهٔ پیشگامانهٔ القاعده در شبکه‌های اجتماعی صورت گرفت و گروه داعش، آن را به اوج پیچیدگی و سبعیت کشاند. این گروه از سال ۲۰۱۵ در زمینهٔ پیام‌رسانی عمومی از همهٔ حکومت‌های دیگر پیش افتاد و جهادگرانی را به خدمت گرفته بود که گهگاه از اینترنت برای نمایش تأثیرات وحشی‌گری و تمایل شدید به خشونت و روابط جنسی بهره می‌بردند. آن‌ها نسل جهادگران افسارگسیخته و پیشقراولان بازی مرگ هستند. بسیاری از عرب‌های خاورمیانه، از جمله بخش عمده‌ای از رسانه‌های منطقه تا سال ۲۰۱۵، از دولت اسلامی عراق و شام با اسم دیگری نام می‌بردند، اسمی که بیانگر احساس انزجار بسیاری از مردم منطقه نسبت به این سازمان بود؛ داعش.