بریده‌هایی از کتاب زندانیان جغرافیا

اروپای شرقی در سال ۱۹۸۹ شاهد نوعی توتالیتاریسم بود: کمونیسم. در ذهن اکثر مردم تنها یک مسیر وجود داشت: حرکت به سمت دموکراسی، که در مسیر عکس پردهٔ آهنین قرار داشت. شرق و غرب خاطرهٔ تاریخی دوره‌های دموکراسی و جامعهٔ مدنی را به اشتراک گذاشتند. جهان عرب در سال ۲۰۱۱ از هیچ‌کدام این موارد بهره‌مند نشد و در بسیاری جهات در مسیر مخالف آن بود. گرایش‌های مختلفی از دموکراسی، لیبرال‌دموکراسی (که قبلی تفاوت دارد)، ملی‌گرایی و ظهور رهبرانی با کیش شخصیت وجود داشته و دارد؛ و صد البته گرایشی که بسیاری از مردم همواره پیش روی خود دیده‌اند: یعنی اسلام در قالب‌های مختلف، از جمله اسلام‌گرایی.

بهار عربی که توسط رسانه‌ها اختراع شده است، نامی بی‌مسماست؛ این عبارت درک ما را از آنچه در حال رخ دادن است، مخدوش می‌کند. بسیاری از خبرنگاران برای مصاحبه با لیبرال‌های جوان که در میدان‌های شهر با تابلوهایی به زبان انگلیسی ایستاده بودند و آن‌ها را به اشتباه صدای مردم و مسیر تاریخ می‌انگاشتند، بیش از حد عجله داشتند.

تا چند سال پیش، علاوه بر اسرائیل، از ترکیه هم به عنوان نمونه‌ای یاد می‌شد که چگونه یک کشور خاورمیانه‌ای می‌تواند دارای نظامی دموکراتیک شود. این نمونه اخیراً با چند مشکل مانند مسئلهٔ کردها، مشکلات برخی از جوامع کوچک مسیحی و حمایت ضمنی از گروه‌های اسلام‌گرا در مبارزه‌شان علیه حکومت سوریه روبرو شده است. اظهارات رئیس‌جمهور اردوغان دربارهٔ یهودیان، نژاد و برابری جنسیتی، که با اسلام‌گرایی خزنده در ترکیه همراه شده، زنگ‌ها را به صدا درآورده است. با این حال در مقایسه با اکثر کشورهای عربی، ترکیه کشوری دموکراتیک، بسیار توسعه‌یافته و متمایز است.

وب‌سایت وزارت خارجهٔ ترکیه در بخش «چکیدهٔ سیاست خارجی» این کشور بر این موضوع تأکید دارد: «جغرافیای آفریقا ـ اوراسیا، که ترکیه در مرکز آن قرار دارد، منطقه‌ای است که این فرصت‌ها و خطرات با شدت زیادی با هم در فعل‌وانفعال خواهند بود». این وب‌سایت همچنین عنوان می‌کند که «ترکیه مصمم است تا به عنوان بخشی از تلاش دویست سالهٔ خود برای رسیدن به بالاترین سطح تمدن معاصر، عضو کامل اتحادیهٔ اروپا شود».

ترکیه به رغم مساحتی که دارد اغلب به عنوان یک قدرت دریایی در نظر گرفته نمی‌شود، اما با توجه به دسترسی به سه دریا و اینکه همواره بر این آب‌ها کنترل دارد، می‌تواند تبدیل به یک قدرت دریایی شود. این کشور همچنین پل تجاری و حمل‌ونقل بین اروپا با خاورمیانه، قفقاز و کشورهای آسیای مرکزی است، که با آن‌ها از نظر تاریخی و در بعضی مناطق از جنبهٔ قومی همبستگی دارد.

ترکیه یک کشور کلیدی در ناتو محسوب می‌شود؛ زیرا راه ورود و خروج از دریای سیاه را از طریق دالان باریک تنگهٔ بسفر کنترل می‌کند. اگر این تنگه، که در باریک‌ترین نقطه به کمتر از یک مایل می‌رسد، بسته شود، ناوگان روسیه در دریای سیاه نمی‌تواند به دریای مدیترانه و سپس اقیانوس اطلس برسد. حتی با عبور از تنگهٔ بسفر تنها می‌توان وارد دریای مرمره شد و هنوز برای رسیدن به دریای مدیترانه باید از تنگهٔ داردانل و دریای اژه عبور کرد. ترکیه به رغم مساحتی که دارد اغلب به عنوان یک قدرت دریایی در نظر گرفته نمی‌شود، اما با توجه به دسترسی به سه دریا و اینکه همواره بر این آب‌ها کنترل دارد، می‌تواند تبدیل به یک قدرت دریایی شود.

نخبگان ترکیه متوجه شده‌اند که دست یافتن به امتیازات اسلام‌گرایی از طریق درگیر شدن با (رژیم) اسرائیل، به همکاری این رژیم با قبرس و یونان برای تشکیل یک ائتلاف سه‌جانبهٔ انرژی برای بهره‌برداری از میدان‌های گازی دور از سواحل‌شان منجر خواهد شد.

از لحاظ سیاسی، کشورهای عربی همچنان مشکوکند که اردوغان بخواهد از لحاظ اقتصادی دوباره امپراتوری عثمانی را احیا کند و در خصوص روابط نزدیک با این کشور مقاومت می‌کنند. ایرانی‌ها ترکیه را به عنوان قدرتمندترین رقیب نظامی و اقتصادی در حیاط خلوت خود می‌دانند. این روابط که هیچ‌گاه صمیمی نبوده، به دلیل اینکه هر کدام از آن‌ها جانب یک طرف درگیر در جنگ داخلی سوریه را گرفتند، به سردی گراییده است. حمایت جدی ترکیه از دولت اخوان‌المسلمین در مصر سیاستی بود که پس از دومین کودتای ارتش مصر و دستیابی به قدرت، نتیجهٔ عکس گرفت. روابط قاهره ـ آنکارا در حال حاضر سرد است.

در دههٔ ۱۹۲۰، حداقل برای یک نفر، هیچ انتخابی وجود نداشت. نامش مصطفی کمال بود، تنها ژنرال ترک که پس از جنگ جهانی اول شهرت بالایی به دست آورد. پس از اینکه قدرت‌های پیروز، ترکیه را به شکل فعلی درآوردند، او با دستور کار مقاومت در برابر شرایط اعمال شده توسط متفقین و در عین حال مدرن‌سازی ترکیه و تبدیل آن به بخشی از اروپا رئیس‌جمهور شد. استفاده از قوانین غربی و تقویم گریگوری رایج و فعالیت مؤسسات دولتی اسلامی ممنوع شد. پوشیدن کلاه قرمز منگوله‌دار ممنوع گردید، الفبای لاتین جایگزین رسم‌الخط عربی شد و حتی زنان حق رأی به دست آوردند (دو سال پیش از اسپانیا و پانزده سال پیش از فرانسه). در سال ۱۹۳۴، زمانی که نام خانوادگی در ترکیه رسمی رایج شد، کمال به «آتاتورک» ملقب شد: یعنی «پدر ترک‌ها». او در سال ۱۹۳۸ درگذشت اما رهبران بعدی همچنان در تلاش بودند تا ترکیه را به اروپای غربی برسانند و رهبرانی که مسیری خلاف آن را می‌پیمودند با کودتا توسط ارتش ـ که مصمم به تکمیل میراث آتاتورک بود ـ به زیر کشیده می‌شدند.

اکثر جغرافی‌دان‌ها، منطقهٔ کوچکی از ترکیه را که در غرب تنگهٔ بسفر واقع شده است در اروپا و بقیهٔ کشور، جنوب و جنوب شرق تنگهٔ بسفر را بخشی از خاورمیانه (به معنای وسیع‌تر آن) در نظر می‌گیرند. این یکی از دلایلی است که ترکیه هرگز در اتحادیهٔ اروپا پذیرفته نشده است. از دیگر عوامل می‌توان به پیشینهٔ آن در زمینهٔ حقوق بشر، به خصوص وقتی که پای کردها به میان می‌آید و اقتصاد آن اشاره کرد.

همسایهٔ غربی ایران یک کشور اروپایی و آسیایی است. ترکیه با سرزمین‌های عربی هم‌مرز است، اما کشوری عربی نیست و هرچند بیشتر وسعت سرزمینی آن بخشی از منطقهٔ وسیع‌تر خاورمیانه محسوب می‌شود، اما تلاش می‌کند تا خود را از درگیری‌های آنجا دور نگه دارد. ترک‌ها هرگز توسط همسایگان خود در شمال و شمال غربی به عنوان بخشی از اروپا به رسمیت شناخته نشده‌اند.

توافق هسته‌ای با ایران که در تابستان ۲۰۱۵ با رهبری آمریکا حاصل شد، به هیچ رو کشورهای حاشیهٔ خلیج فارس را خاطرجمع نکرده که تهدید ایران از بین رفته است. رسانه‌های غربی تمرکز گزارش‌های خود را روی واکنش (رژیم) اسرائیل به این توافق گذاشته‌اند، حال آنکه رسانه‌های عربی منطقه علیه این توافق هستند، تا جایی که برخی از روزنامه‌ها آن را با معاهدهٔ مونیخ در سال ۱۹۳۸ مقایسه می‌کنند. یکی از سرمقاله‌نویسان مشهور سعودی از این پادشاهی خواست به محض اینکه ایران دست به کار شد، آمادهٔ ساخت بمب اتمی باشد. این تحولات، پس‌زمینهٔ رخدادهای شوک‌آور اوایل سال ۲۰۱۶ بود، یعنی زمانی که عربستان سعودی (کشوری با اکثریت سنی) ظرف یک روز ۴۷ زندانی را اعدام کرد که در میان آن‌ها یک روحانی برجستهٔ شیعه به نام شیخ نمر النمر نیز به چشم می‌خورد. این حرکتی حساب‌شده از سوی خاندان سلطنتی سنی حاکم بود تا به جهانیان، از جمله ایالات متحده نشان دهد که فارغ از توافق یا عدم توافق هسته‌ای، سعودی‌ها قصد دارند با ایران رودررو شوند. تظاهرات در جهان اسلام شیعه به راه افتاد، سفارت سعودی در تهران غارت و به آتش کشیده و روابط دیپلماتیک بین دو کشور قطع شد و فضا برای ادامهٔ جنگ مذهبی سنی‌شیعه نیز مهیا گشت.

زمانی که صدام بر عراق حکومت می‌کرد، این کشور حائل قدرتمندی بین عربستان سعودی و ایران بود. با از میان رفتن این منطقهٔ حائل، دو کشور در حال حاضر در خلیج (فارس) یکدیگر را زیر نظر دارند. توافق هسته‌ای با ایران که در تابستان ۲۰۱۵ با رهبری آمریکا حاصل شد، به هیچ رو کشورهای حاشیهٔ خلیج فارس را خاطرجمع نکرده که تهدید ایران از بین رفته است.

از قرن ششم تا چهارم پیش از میلاد، امپراتوری ایران از مصر تا هندوستان امتداد داشت. ایران امروزه چنین طرح‌های امپریالیستی در سر ندارد، اما آشکارا به دنبال گسترش نفوذ خود به سمت غرب، یعنی به سمت جهان عرب و اقلیت‌های شیعهٔ آن است. حملهٔ ایالات متحده به عراق، زمینه را در این کشور برای ایجاد یک حکومت شیعی فراهم کرد. این امر زنگ خطر را برای عربستان که دارای اکثریت سنی است به صدا در آورده و به ایجاد نسخهٔ خاورمیانه‌ای جنگ سرد، با محوریت عربستان ـ ایران دامن زده است. شاید عربستان سعودی پهناورتر از ایران و به دلیل وجود صنایع توسعه‌یافتهٔ نفت و گاز چندین بار غنی‌تر از ایران باشد، اما جمعیت آن بسیار کمتر است (۲۸ میلیون نفر در برابر ۷۸ میلیون نفر) و به لحاظ نظامی، توانایی آن را ندارد که از پس همسایهٔ خود برآید و اگر این جنگ سرد تبدیل به جنگ گرم شود، نیروهای آن‌ها به طور مستقیم با یکدیگر وارد رویارویی خواهند شد. هر دو طرف آرزوی سلطه بر منطقه را در سر می‌پرورانند و هر کدام خود را قهرمان روایت خود از اسلام می‌دانند.

در اوایل قرن بیست‌ویکم، ایرانی‌ها از محاصره شدن توسط آمریکایی‌ها هراس داشتند. نیروی دریایی ایالات متحده در خلیج (فارس) و نیروهای آمریکایی در عراق و افغانستان مستقر بودند. با کاهش نیروهای نظامی در هر دو کشور، این ترس اکنون فروکش کرده و ایران با برقراری ارتباط با متحدانش در عراق تحت حاکمیت شیعیان، در موضع برتر قرار گرفته است. جنوب عراق همچنین پلی است که ایران را به متحدان علوی خود در دمشق و متحدان شیعه‌اش در گروه حزب‌الله لبنان در ساحل دریای مدیترانه وصل می‌کند.

تهدید اسرائیل برای حملهٔ هوایی به تأسیسات هسته‌ای ایران همیشه وجود دارد، اما عوامل بازدارندهٔ متعددی هم سر راه است. یکی از آن‌ها این است که اگر یک خط مستقیم بکشیم، اسرائیل هزار مایل از ایران فاصله دارد. نیروی هوایی (رژیم) اسرائیل باید از مرز دو کشور اردن و عراق عبور کند، که دومی بدون شک ایران را از این حمله مطلع خواهد کرد. دلیل دیگر این است که هر مسیر دیگری نیاز به سوخت‌رسانی دارد و چنین برنامه‌ای، ممکن است فراتر از توانایی (رژیم) اسرائیل باشد و (اگر بخواهد در مسیر شمالی پرواز کند) مجبور به عبور از (محدودهٔ هوایی) سرزمین‌های مستقل دیگری خواهد بود. دلیلی نهایی این است که ایران قدرتی دارد که ممکن است کارت برندهٔ آن باشد؛ توانایی بستن تنگهٔ هرمز در خلیج (فارس) که بر حسب فروش، هر روز حدود ۲۰ درصد از نیاز جهان به نفت از آنجا تأمین می‌شود. این تنگه که به عنوان استراتژیک‌ترین تنگهٔ جهان شناخته می‌شود، در باریک‌ترین نقطه‌اش تنها ۲۱ مایل عرض دارد.

اسرائیلی‌ها از دورنمای تسلیحات هسته‌ای ایران احساس خطر می‌کنند. سعودی‌ها نیز همواره از گردهم آوردن تمام عرب‌های شیعهٔ منطقه زیر یک چتر و حتی طرح‌ریزی برای کنترل شهرهای مقدس مکه و مدینه واهمه دارند. یک ایران مسلح هسته‌ای تبدیل به ابرقدرت منطقه خواهد شد و برای مقابله با این خطر، سعودی‌ها احتمالاً سعی می‌کنند از پاکستان (که با آن‌ها ارتباط نزدیکی دارند) سلاح هسته‌ای خریداری کنند. ترکیه و مصر نیز ممکن است در پی دستیابی به آن برآیند.

کوهستانی بودن سرزمین ایران به این معناست که ایجاد یک اقتصاد به هم پیوسته در آنجا دشوار است و اقلیت‌های بسیاری دارد که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. به عنوان مثال، اکثریت جمعیت خوزستان به لحاظ قومیتی عرب هستند و در سایر نقاط، کردها، آذری‌ها، ترکمن‌ها و ارمنی‌ها زندگی می‌کنند. بیش از ۶۰ درصد از کشور به زبان فارسی حرف می‌زنند که زبان اکثریت غالب است. در نتیجهٔ این تنوع، ایران به طور سنتی دارای یک قدرت متمرکز بوده است. تهران می‌داند که هیچ‌کس به دنبال حمله به ایران نیست ولی در عین حال دشمنان قادرند با استفاده از اهرم اقلیت‌ها، به نارضایتی دامن بزنند و درنتیجه انقلاب اسلامی را به خطر بیندازند.

زمانی که جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۰ آغاز شد، عراقی‌ها در تلاش برای ضمیمه کردن استان خوزستان از شش لشکر برای عبور از شط‌العرب استفاده کردند. آن‌ها حتی قادر نبودند که از دشت‌های باتلاقی عبور کنند و تنها توانستند تا کوهپایه‌های زاگرس پیش بروند. این جنگ هشت سال به طول انجامید و حداقل یک میلیون نفر قربانی گرفت.

موقعیت جغرافیایی ایران از آن محافظت می‌کند، به خاطر وجود کوهستان‌ها در سه طرف آن و سرزمین‌های باتلاقی و آب در طرف دیگر. مغول‌ها آخرین نیرویی بودند که در سال‌های ۱۲۱۹ تا ۱۲۲۱ (میلادی) توانستند در این سرزمین پیشروی کنند و از آن زمان مهاجمان در تلاش برای رسیدن به کوه‌ها، در گردوغبار صحراها زمین‌گیر شده‌اند. در زمان جنگ دوم خلیج (فارس) در سال ۲۰۰۳، حتی ایالات متحدهٔ آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین نیروی جنگی در جهان، بهتر از هر کسی می‌دانست که با وجود در اختیار داشتن قدرت آتشباری برتر، ایران‌آن‌گونه که (ارتش ایالات متحده) یک‌بار از مسیر جنوب وارد خاک عراق شده بود‌کشوری نیست که بتوان به آن حمله کرد. در حقیقت، ارتش ایالات متحده در آن زمان این اصطلاح را به کار می‌برد: «تخصص ما بیابان‌هاست، نه کوهستان‌ها».