بریده‌هایی از کتاب از گیل گمش تا وال استریت؛ اقتصاد خیر و شر

آنچه از آن می‌ترسیم، و از آن فرار می‌کنیم، معمولا بیشترین چیزها را درباره ما و روزگار و عصر ما نمایان می‌سازد، شاید بیش از آنچه آرزو می‌کنیم یا آنچه (به گمانمان) به سویش می‌دویم.

کوشش‌های علم اقتصاد امروزی برای فروکاستن همه‌چیز به خودخواهی و حساب و کتاب به‌قدری شدید است که حتی اپیکوروس هم جرأت چنین اندیشه‌هایی را به خود نمی‌داد. به‌علاوه، مکاتب اقتصادی امروزی از فایده‌گرایی میل سبقت گرفته‌اند، اما به اصل بنیادی اخلاق شخصی او، اصل ناظر بی‌طرف، تن نداده‌اند. اصل دست کشیدن داوطلبانه از فایده برای نفع کل (که فایده‌گرایان سخت‌کیش میل ملزم به رعایت آن هستند) برای علم اقتصاد امروز یکسره بیگانه است.

اینگلهارت جامعه‌شناس پس از سال‌ها مطالعه پدیده خوشبختی در بسیاری از کشورها به این نتیجه رسید که با افزایش ثروت احساس رفاه و آسایش هم تا حدی بیشتر می‌شود، اما این افزایش پیوسته کمتر و کمتر می‌شود ــ تابع رفاه مقعر است. در دنیای ثروتمند، با انباشتن ثروت خوشبختی فقط به صورت حداقلی افزایش می‌یابد.

انسان به‌راستی «ثروتمند» کسی است که (دیگر) چیزی نخواهد، حال آنکه نیازهای انسان فقیر بسیار است. بنابراین، به بیان دقیق‌تر، یک میلیونر ناخشنود ممکن است بسیار فقیرتر از کسی باشد که درآمد کمی دارد.

اما برعکس اگر تصویر هابز از طبیعت بشری را به صورت وضع خشونت نهفته همیشگی و جنگ همه با همه بپذیریم، یعنی homo homini lupus، جایی که هر کس به فکر خویش است و انسان مانند گرگ (حیوان!) به جان همنوعش می‌افتد، آن‌گاه لازم می‌شود که دست قدرتمند فرمانروایی انسان‌ها را متمدن سازد (و گرگ‌ها را آدم کند). اگر گرایش به خیر در ذات آدمی به‌ودیعه گذاشته نشده باشد، باید با خشونت یا دست‌کم تهدید به خشونت این گرایش را از بالا در او ایجاد کرد.

هر چه جامعه تخصصی‌تر باشد، شمار کسانی که به آن‌ها وابسته می‌شویم بیشتر خواهد بود.

بهایی که برای رهایی از هوس‌های طبیعت می‌پردازیم وابستگی جوامع و تمدن‌های ماست. هر چه جامعه‌ای در کل تخصصی‌تر باشد، امکان بقای اعضای آن در مقام فرد بی‌تکیه بر جامعه کمتر خواهد شد.

کلمه زیبای «روبات»، که در اصل به زبان چک است، این نکته را به طور کامل بیان می‌کند: این کلمه برگرفته از واژه چک و اسلاوی قدیم «روبوتا» به معنای «کار» است.

امروز ما مست اندیشه پیشرفتیم، اما در آغاز اندیشه پیشرفت وجود نداشت. زمان چرخه‌ای بود و از انسان انتظار نمی‌رفت که حرکتی تاریخی کند. سپس عبریان، با زمان خطی، و بعدآ مسیحیان آرمانی را که اکنون پذیرفته‌ایم به ما دادند (یا آرمان عبریان را شاخ‌وبرگ دادند). سپس اقتصاددانان کلاسیک پیشرفت را دنیوی کردند.

گرچه به ما آموخته‌اند که اقتصاد علمی است عاری از ارزش. استدلال من این است که هیچ یک از اینها حقیقت ندارد و در اقتصاد دین و افسانه و کهن‌الگو بیش از ریاضیات است.

در نهایت، کل اقتصاد اقتصاد خیر و شر است. اقتصاد قصه‌گویی مردم به مردم درباره مردم است.

«اکنون رستگاری یعنی پایان دادن به کمبود مادی که نوع بشر را به دوره تازه‌ای از وفور اقتصادی رهنمون می‌شود. بنابراین منطقآ اقتصاددانان باید جزو زعمای اصلی جدید قوم باشند،»

«به نظر می‌رسد که میل به اینکه باورمان کنند، یا میل به اقناع، میل به رهبری و هدایت مردم یکی از امیال بسیار نیرومند در میان همه امیال طبیعی ما باشد.»

در اینجا تفاوت میان مردم و حیوانات یا، بهتر بگوییم، وحشیان نشان داده می‌شود. در اینجا حماسه تولد و بیداری انسان هشیار و متمدن را باوقار شرح می‌دهد. شاهد آزادی انسان از حیوانات هستیم، مانند مجسمه‌ای که از دل سنگ آفریده می‌شود.

هر چه جامعه تخصصی‌تر باشد، شمار کسانی که به آن‌ها وابسته می‌شویم بیشتر خواهد بود. تا حدی که وجود ما به آن وابسته می‌شود.

انسان‌ها در کاری که تخصص دارند عملکرد بهتری دارند و اگر بتوانند برای رفع نیازهای دیگر خود به کار دیگران تکیه کنند جامعه ثروتمندتر می‌شود. دیگر آن روزگار دیری است سپری شده که هر فرد ناچار بود لباس و کفشش را خودش درست کند؛ شکار کند، کشت کند، یا غذای خود را تهیه کند؛ منبع آب آشامیدنی بیابد و خانه بسازد. این نقش‌ها را نهاد تخصصی‌شدن بازار بر عهده گرفته است

دستکاری در مازاد یا کسری بودجه دولت و دستکاری در نرخ بهره پایه هدیه‌های تمدن است که ممکن است در خدمت کارهای بزرگی درآید. اما اگر بی‌خردانه از آنها استفاده کنیم عاقبت کارمان بدتر از زمانی خواهد شد که اصلا چنین هدیه‌هایی وجود نداشت.

امروز موقعیت و اهمیت پول و قرض چنان پیش رفته و به چنان موقعیت غالبی دست یافته که کار کردن با وام (سیاست مالی) یا بهره یا منبع پول (سیاست پولی) به این معناست که اینها می‌توانند تا حدی کل اقتصاد و جامعه را هدایت کنند (یا دست‌کم تأثیری نیرومند بر آن بگذارند. پول هم نقش‌های دیرینه خود را بازی می‌کند (به‌عنوان ابزار مبادله، حاوی ارزش، و غیره) و هم نقشی بسیار بزرگ‌تر و قوی‌تر: پول می‌تواند کل اقتصاد را فعال کند و به حرکت درآورد (یا حرکت آن را کند سازد). پول نقش اقتصادی ملی را ایفا می‌کند. حتی یک مکتب اقتصادی هست که نام پول را بر خود دارد: پول‌مداری. این مکتب که به‌ویژه میلتن فریدمن آن را نمایندگی می‌کند چنین می‌آموزد که مدیریت منابع پولی ابزار اصلی تأثیرگذاری بر فعالیت اقتصادی است. این فقط در جامعه بسیار پولی‌شده امکان‌پذیر است که بر وام و بهره، ویژگی‌های اصلی‌اش، تکیه دارد. از قضا اسکناس و سکه (یا حاملان نمادین ارزش) به ما تعلق ندارد. بلکه در مالکیت بانک ملی است و برای همین است که مثلا نمی‌توانید آن را خدشه‌دار کنید (یا چاپش کنید؛ در اینجا رقابت اصلا کارگر نیست). مهم‌تر آنکه در نپذیرفتن، دریافت نکردن و احترام نگذاشتن به آن مختار نیستید.

کلمه «بانک» برگرفته از واژه ایتالیایی banci است، نیمکت‌هایی که رباخواران یهودی روی آنها می‌نشستند

بحث در اینکه آیا گرفتن بهره گناه است یا نه چندین هزار سال ادامه داشته است. در عهد عتیق یهودیان از گرفتن بهره از هم‌کیشان یهود خود صریحآ منع شده‌اند. برادر خود را به سود قرض مده نه به سود نقره و نه به سود آذوقه و نه به سود هر چیزی که به سود داده می‌شود. غریب را می‌توانی به سود قرض بدهی اما برادر خود را به سود قرض مده تا یهُوَه خدایت در زمینی که برای تصرّفش داخل آن می‌شوی تو را به هر چه دستت را بر آن دراز می‌کنی برکت دهد. مسیحیان بعدها این منع را بر خود گذاشتند و تا مدتی دراز گرفتن بهره ممنوع بود و در ملأعام مورد مجازات قرار می‌گرفت. با این همه، هر کسی ناچار بود زمانی پول قرض بگیرد و هیچ‌کس بی‌بهره پول قرض نمی‌داد. و با اینکه عجیب است که مسیحیان یهودیان را ملتی ناپاک به‌شمار می‌آوردند، مقامات مسیحی به آنها اجازه می‌دادند ــ یا بهتر بگوییم تکلیف می‌کردند ــ که با بهره پول قرض دهند. این از معدود پیشه‌هایی حکایت داشت که یهودیان می‌توانستند در اروپای مرکزی قرون وسطی دنبال کنند.