بریده‌هایی از کتاب فرزانگی در عصر تفرقه

آیا می‌توانیم آرزو کنیم بیش از این باشیم؟

آیا شما از ما هستید یا با آن‌ها هم‌عقیده‌اید؟ آیا خودی هستید یا بیگانه؟ ظهورِ مکررِ این سوالات در گفتارهای سیاسی و اقداماتِ اجتماعی ما که غالباً در لفافه هستند و کمتر صراحت دارند، مرا عمیقاً نگران می‌کند، شاید به‌خاطر اینکه تمام عمرم همزمان احساسِ خودی و بیگانه را داشته‌ام.

ما که در دهلیز نجواهای خود گیر افتاده‌ایم به شنوندگانی بد و حتی دانش‌آموزانی بدتر تبدیل شده‌ایم.

هرطور که نگاه کنید، در لحظهٔ سرنوشت‌سازی قرار داریم. در نقطه‌ای مرزی. فاصله‌ای گیج‌کننده میان پایانی به‌تأخیرافتاده و شروعی ناشناخته.

بسیاری از مواقع ما تماشاکننده‌ها هم نیامده‌ایم تا چیزی جدید بیاموزیم، بلکه فقط دوست داریم ببینیم آدمِ خودمان، آدمِ آن‌ها را شکست می‌دهد. در همین حال، الگوریتم‌ها، سلایقِ ما را تشخیص می‌دهند تا روز بعد و روزِ بعد از آن، باز هم همین چیزها را به خوردمان دهند. البته پیام را کم‌کم بزرگ‌نمایی و تشدید می‌کنند. مثلاً اگر من گرایشاتِ اسلام‌هراسانه یا زن‌ستیزانه داشته باشم، الگوریتم‌ها به‌مرور مطالبِ بیشتری در این زمینه نشانم خواهند داد و مرتباً مرا متقاعد می‌کنند سوءظن‌هایم موجه و یهودیان یا مسلمانان یا زنان منشأ تمام بدی‌ها هستند. هرچه بیشتر چنین مطالبی را دنبال کنم، بیشتر فرض می‌کنم خردمند و به‌روز هستم. شروع به جمع‌آوری «شواهد» می‌کنم و در مناظراتِ مجادله‌آمیز با دشمنانِ دروغین به خود امتیاز می‌دهم.

همچنین نباید از احساسات بترسید. چه نگرانی یا وحشت باشد، چه عصبانیت یا آزردگی چه ناراحتی یا تنهایی... ما به‌عنوان انسان ـ صرفنظر از جنسیت، نژاد، قومیت و کشور ـ موجوداتی احساساتی هستیم، خصوصاً آن‌هایی که دوست دارند تظاهر کنند احساساتی نیستند.

آن‌قدر سرگرمِ زندگی خود هستیم که به دیگران اهمیت نمی‌دهیم. علاقه‌ای به دردِ دیگران نداریم و بدبختی دیگران ما را تحت‌تأثیر قرار نمی‌دهد. خطرناک‌ترین احساسْ نداشتنِ احساس است.

در جهانی که هر روز در حال تغییر است و هیچ چیز قابل پیش‌بینی نیست، باور دارم نداشتنِ احساس خوب، کاملاً طبیعی است. عیبی ندارد اگر حال‌مان خوب نباشد.

یک انسان، هر که باشد، بی‌حدومرز است و جمعیتِ کثیری را در خود دارد.

سرزمین‌های مادری، قلعه‌هایی شیشه‌ای هستند. برای ترکِ آنان، باید چیزی را بشکنید؛ یک دیوار، یک عُرفِ اجتماعی، یک هنجارِ فرهنگی، یک سدِ روانشناختی، یک قلب را. پس مهاجربودن، یعنی همیشه باید در جیب‌های‌تان خرده‌شیشه‌ها را حمل کنید.

کنستانتین کاوافی، شاعرِ یونانی می‌نویسد: «این شهر همیشه دنبال‌تان خواهد آمد» حتی اگر به کشور و کرانهٔ دیگری بروید؛ شهری که همواره دنبالِ من می‌آید، استانبول است.

زمانی که احساسِ تنهایی می‌کنید به درونِ خود نگاه نکنید، اطراف را بنگرید و دیگرانی را جستجو کنید که همین احساس را دارند، چراکه همواره دیگرانی هستند که اگر بتوانید با آن‌ها و داستان‌شان ارتباط برقرار کنید، می‌توانید همه‌چیز را با دیدِ جدیدی بنگرید.

«هیچ عذابی بالاتر از این نیست که داستانی ناگفته را در سینه نگاه داری.»

داستان‌ها ما را به هم نزدیک می‌کنند و داستان‌های ناگفته ما را از هم دور می‌سازند. ما از داستان‌ها ساخته شده‌ایم

اعمالِ وحشیانه به‌سرعت و در مقیاسِ بزرگ رخ می‌دهند؛ نه لزوماً زمانی که افرادِ بیشتری فاسد و شریر می‌شوند، بلکه زمانی که تعداد زیادی از افراد جامعه بی‌تفاوت می‌شوند. زمانی که بی‌تفاوت و متفرق شویم. آن‌قدر سرگرمِ زندگی خود هستیم که به دیگران اهمیت نمی‌دهیم. علاقه‌ای به دردِ دیگران نداریم و بدبختی دیگران ما را تحت‌تأثیر قرار نمی‌دهد. خطرناک‌ترین احساسْ نداشتنِ احساس است.

اگر نتوانی داستانِ خود را تعریف کنی، اگر صدایت را خفه کنند، بدین معناست که انسان‌بودنت را از تو گرفته‌اند. این محرومیت به تک‌تکِ اجزایِ وجودت آسیب می‌زند و باعث می‌شود عقلانیت و صحتِ دیدگاه خود به رویدادهایی را که رخ داده‌اند زیر سؤال ببری و در نهایت اضطرابِ وجودیِ عمیقی تو را فرابگیرد.

از پیچیدگی نترسید. از کسانی بترسید که قولِ راهی میانبر به‌سمت سادگی را به ما می‌دهند.

شاید در عصری که همه‌چیز در حال تغییرِ مداوم است، برای فرزانگی، نیاز به ترکیبی از خوش‌بینیِ آگاهانه و بدبینیِ خلاقانه داشته باشیم.

هر روز بیش از دیروز به‌نظرم می‌رسد ما همگی دردها و عذاب‌ها و تنهایی‌هایی هستیم که روی آن را پوستی فراگرفته است.

سرزمین‌های مادری که ترک‌شان گفتیم، به سوگندهایی شباهت دارند که در کودکی یاد کردیم. ممکن است دیگر باورشان نداشته باشیم، حتی ممکن است خیلی در موردشان فکر نکنیم اما هنوز هم نمی‌توانیم آزادانه در موردشان صحبت کنیم. رازهایی نهفته هستند، جواب‌هایی که فرو داده شده‌اند، دردهایی که ناگفته مانده‌اند، زخم‌هایی کهنه که سر باز کرده‌اند، عشق‌های اولی هستند که هنوز فراموش نشده‌اند. ممکن است مصمم به ترکِ سرزمینِ مادری خود باشیم، چون از سفاهت‌ها و پوچی‌ها و خصومت‌ها و ظلم‌وستم‌هایش خسته شده‌ایم ولی واقعیت این است که آن‌ها هرگز ما را رها نخواهند کرد. آن‌ها همچون سایه‌هایی هستند که در گوشه‌گوشهٔ زمین همراه‌مان خواهند آمد، گاه جلوتر از ما راه می‌روند، گاهی عقب می‌افتند اما هرگز خیلی دور نمی‌شوند. به‌خاطر همین است که مدت‌ها پس از مهاجرت، اگر به‌دقت گوش کنیم، همچنان ردپایی از سرزمین‌های مادری خود را در لهجه‌های نه‌چندان خوب، لبخندهای نصفه‌نیمه و سکوت‌های معذب خود خواهیم یافت.