بریده‌هایی از کتاب روزنه؛ مجموعه آموزشی شعر

شعر یک بیان برتر است

ما در طول تاریخ ادبیات کهن فارسی، بیش از بیست هزار شاعرِ با نام و نشان داشته‌ایم. از این همه شاعر، شاید دویست تن توانسته باشند آثاری بیافرینند که در حافظه جمعیِ فارسی‌زبانان ثبت شده است و بقیه از یاد رفته‌اند.

به هر حال، نباید از یاد برد که تأثّرات عاطفی، هر قدر هم که شدید باشند، گذرا و مقطعی هستند. یک شعر، در مواجهه نخست، اثر عاطفی بیشتری دارد و در دفعات بعدی، آن اثر را نخواهد گذاشت، مگر این که در کنار عاطفه، چیز عمیق‌تری هم وجود داشته‌باشد یعنی اندیشه. گذشته از آن، تحوّلی که در اثر اندیشیدن در مخاطبان شعر ایجاد می‌شود، از تحوّلات عاطفی بسیار عمیق‌تر و ماندگارتر است.

مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن بی‌همگان به‌سر شود بی‌تو به‌سر نمی‌شود داغ تو دارد این دلم جای دگر نمی‌شود

«شعر گره‌خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبانی آهنگین شکل گرفته باشد. »

کلیشه و تقلید باقی است، ولی در لباسی دیگر و البته خطرناک‌تر، چون به‌راحتی قابل تشخیص نیست. این که بعضی شاعران در زندگی واقعی، «چای» و «دوغ» و «شربت» می‌نوشند، ولی در شعرشان فقط سخن از «قهوه» است، خود نمونه‌ای است از این تقلید.

فاعلن مفاعلن فاعلن مفاعلن آه می‌کشم تو را با تمام انتظار پُرشکوفه کن مرا ای کرامت بهار!

برای آمدنت دسته گُلی دارم به رفتنت اشکی چه باشکوه فرامی‌رسی! چه بی‌خیال سفر می‌کنی!

چه کسی می‌تواند منکر شود که «مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات» وزنی است پرطنطنه و پرتحرّک و «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» وزنی است تا حدی ملایم و محزون؟

مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن رو سر بنه به بالین تنها مرا رها کن ترک من خراب شبگرد مبتلا کن

وقتی چیزی در محیط زندگی ما حضوری چشمگیر دارد و لاجرم بخشی از ذهن و زبان ما را درگیر کرده است، چگونه می‌تواند از صحنه شعر غایب باشد؟

تعریفهایی که آقای دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی عنوان کرده است، جامع‌تر و دقیق‌تر به نظر می‌آید. ایشان در کتاب ادوار شعر فارسی، شعر را چنین تعریف می‌کند: «شعر گره‌خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبانی آهنگین شکل گرفته باشد. » با این تعریف، عناصر سازنده شعر، «عاطفه»، «خیال»، «زبان»، «آهنگ» و «شکل» هستند و کلام برای شعر بودن، باید از همه اینها برخوردار باشد.

تعریف ابن سینا را به عنوان شاخص‌ترین فرد این گروه نقل می‌کنیم: «شعر، کلامی است مخیل، ترکیب شده از اقوالی دارای ایقاعاتی که در وزن متفّق و متساوی و متکرّر باشند و حروف خواتیمِ آن مشابه باشند. »

تار زلفت را جدا مشّاطه، گر از شانه کرد دست آن مشّاطه را باید جدا از شانه کرد

اهلی شیرازی مثنوی‌ای پانصد بیتی دارد با نام سحر حلال که در همه ابیاتش جناس به کار برده یعنی دو کلمه آورده است با تلفظی واحد و معنایی متفاوت، کاری که سخت مورد علاقه شاعران صنعت‌پرداز بوده است. این هم چند بیت از آن مثنوی که معلوم نیست با چه رنج و مشقّتی سروده شده و در عین حال، به اندازه یک دوبیتی بابا طاهر هم در اذهان رسوخ نکرده است: ساقی! از آن شیشه منصوردم در رگ و در ریشه من، صور دم

در این میان وزن «مفعول مفاعلن مفاعیلن فع» (وزن رباعی) بسیار عجیب است چون چند نوع از تغییرات بالا را در آن واحد می‌توان در رکن‌های مختلف آن اعمال کرد و ۲۴ حالت هجابندی با اختلافهایی اندک برایش یافت.

ساختار زبان فارسی به‌گونه‌ای است که جملات آن به مصوّت کوتاه ختم نمی‌شوند. یا به عبارت دیگر، ما در آخر هیچ جمله‌ای هجای کوتاه نداریم.

مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن هان ای دل عبرت بین! از دیده عبر کن، هان! ایوان مداین را آیینه عبرت دان

فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن به کدام دل از اینجا به مسافرت برآیم؟ که در این جزیره خون رگ و ریشه کرده پایم

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن ز بس که در قفس خویش، انتظار کشیدم فسرده گشتم و دست از سر بهار کشیدم