بریده‌هایی از کتاب روزنه؛ مجموعه آموزشی شعر

بس که مخمور خیالت رفته‌ایم آمدن خمیازه ما می‌کشد

ما در طول تاریخ ادبیات کهن فارسی، بیش از بیست هزار شاعرِ با نام و نشان داشته‌ایم. از این همه شاعر، شاید دویست تن توانسته باشند آثاری بیافرینند که در حافظه جمعیِ فارسی‌زبانان ثبت شده است و بقیه از یاد رفته‌اند. با این فرض، ما در مقابل یک شاعر ماندگار و موفق، حدود نود و نه شاعر فراموش‌شده داریم. از گروه عظیم شاعران قرن حاضر هم شاید بیش از ده تن به سده بعد راه نیابند. پس شاعر بودن نه بسیار سخت است و نه بسیار مهم. آنچه اهمیت دارد، شاعرِ توانا و تأثیرگذار بودن است

از درد سخن گفتن و از درد شنیدن با مردم بی‌درد، ندانی که چه دردی است مهرداد اوستا

شمس قیس می‌گوید «شعر... سخنی است اندیشیده، مرتّب، معنوی، موزون، متکرّر، مساوی، حروف آخرین آن به یکدیگر ماننده. »

ناهمواری حاصل از این تصرفها در وزن را «سکته» می‌نامند و این خود انواعی دارد. سکته، گاهی نامحسوس است؛ گاهی محسوس است ولی آزاردهنده نیست؛ و گاهی، هم محسوس است و هم آزاردهنده، که اینجا می‌گوییم وزن شعر خراب شده است.

آنچه به نام «اختیارات شاعری در وزن» می‌شناسیم، به واقع انعطاف‌پذیری وزنهاست و نه چیزی دیگر. میزان این انعطاف‌پذیری نیز در وزنهای مختلف، فرق می‌کند. بعضی وزنها تغییرات بیشتری را می‌پذیرند، بعضی کمتر و بعضی تقریبا هیچ. مثلاً در وزن «فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن» تقریبا هیچ تصرّفی نمی‌توان کرد.

شاعر اجازه دارد در همین وزن، «فَعِلات» آخر را به صورتهای «فِعْلات»، «فَعِلن» و «فِعْلن» هم بیاورد.

شاعر می‌تواند در وزن «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات»، رکن نخست را به صورت «فاعلاتن» هم بیاورد یا به عبارت امروزی تر، به جای هجای کوتاهِ نخست، هجای بلند به کار برد، چنان که انوری در مصراع دوم قصیده نامه اهل خراسان کرده است: به سمرقند اگر بگذری، ای باد سحر نامه اهل خراسان به بر خاقان بر

مثلاً یکی از وزنهایی که در قدیم کمتر سابقه داشته و شاید اصلاً ناشناخته بوده است، «مفاعلن فعلاتن فع مفاعلن فعلاتن فع» است.

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات ای خداوندان مال! الاعتبار، الاعتبار ای خداخوانان قال! الاعتذار، الاعتذار

فعولن فعولن فعولن فعول به نام خداوند جان و خرد کز این برتر اندیشه بر نگذرد

فاعلن فاعلن فاعلن فع تیغ مردان خورشید در مشت کورسوی شب تیره را کشت

مفاعیل مفاعیل مفاعیل مفاعیل بیایید، بیایید که گلزار دمیده است بیایید، بیایید که دلدار رسیده است

مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن تمام خاک را گشتم به دنبال صدای تو ببین، باقی است روی لحظه‌هایم جای پای تو

مسمّط نیز از تعدادی بند تشکیل می‌شود. در هر بند، همه مصراعها هم‌قافیه‌اند، مگر آخرین مصراع که این یکی با مصراعهای آخر بندهای دیگر هم‌قافیه است. تعداد مصراعهای بندها در یک شعر ثابت و غالبا پنج یا شش است.

این عنوانی عام است برای هر نوع شعری که از بندهای چهارمصراعی تشکیل شده‌باشد و در هر بند، بعضی مصراعها هم‌قافیه باشند. مشهورترین شکل چهارپاره که رواجی عام هم یافته است، آن است که قافیه در مصراعهای دوّم و چهارم هر بند رعایت شود

این قالبها از دو بیت (چهار مصراع) تشکیل می‌شود، به گونه‌ای که مصراعهای اول، دوّم و چهارم هم‌قافیه است و مصراع سوم می‌تواند با آنان هم‌قافیه باشد یا نباشد، که غالبا هم نیست. ویژگی این دو قالب این است که همواره فقط در دو وزن خاص سروده می‌شود. رباعی بر وزن «مفعول مفاعلن مفاعیلن فع» که معادل است با عبارت «لا حول و لا قوة الاّ باللّه‌» سروده می‌شود و دوبیتی بر وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل».

به نظر می‌رسد که ما باید برای یک ارزیابی و تقسیم‌بندی درست، تکلیف خویش را در مورد قالبها مشخّص کنیم که شکل صوری شعر را ملاک عمل می‌دانیم یا محتوایش را.

غزل نیز شبیه قطعه است، با این تفاوت که مصراع نخست بیت اوّل نیز با مصراعهای دوّم بیتها هم‌قافیه است؛ یعنی در بیت اول، هر دو مصراع دارای قافیه است و در بیتهای بعدی، فقط مصراعهای دوم. تعداد بیتها نیز معمولاً بین پنج تا حدود پانزده است.

وزن، مسأله‌ای آوایی است و مبنای آن، تلفظ واژه‌هاست، نه شکل نوشتاری آنها. در زبان فارسی همانند هر زبان دیگر، در مواردی اختلافهایی میان شکل نوشتاری و تلفّظ کلمات دیده می‌شود که در همه موارد، باید تلفّظ را ملاک دانست.