بریده‌هایی از کتاب اسلام ‌شناسی

همان طور که در مقدّمات دانستیم، قوانین و حقوق همواره با توجّه به اهداف تعریف می‌شوند. در منطق عقل و دین که کمال و سعادت انسان در عبور از دنیا و اتصال به ملکوت است، هر چیزی که انسان را از این هدف دور کند بار و سنگینی است. بر خلاف دیدگاه اهل دنیا که ریاست را سود و منفعت می‌بینند، در نگاه اهل معنا و ملکوت، همه شاخه‌های ریاست مسؤولیت است، انسان مؤمن می‌داند که وقتی ریاستی را به عهده می گیرد در قبال نفوس دیگران مسؤول است و اگر لغزشی نماید، هر خسارتی که بر جسم و روح دیگران وارد شود، اثر آن بر روح و روان رئیس و مسؤول منعکس شده و او را در راه خدا متوقّف نموده یا راهش را دشوار می‌نماید. علاوه بر آنکه از جهات دنیوی نیز ریاست و مسؤولیت همواره همراه با اختلاف و کشمکش با دیگران و اضطراب و تنش است.

برای قضاوت صحیح درباره احکام روابط مرد و زن و حکم ارث و دیه و امثال آن، به جای نگاه خرد، باید در یک دید کلان سیستم ازدواج و روابط مرد و زن را در اسلام بررسی کنیم و آن سیستم را در کنار دیگر سیستم‌های دینی ارزیابی کنیم تا بتوانیم به نتیجه‌ای عادلانه دست یابیم. بررسی یک قانون دینی بدون نظر به ارتباط آن با دیگر قوانین کاری غیر علمی و ناعادلانه است. این پنج مقدمه پایه فهم بسیاری از حکمتهای قوانین شرعی است. در

دین اسلام یک کلان سیستم است که از مجموعه‌ای از خرده سیستم‌ها تشکیل شده است. هر خرده سیستم برای خود اجزائی مرتبط با هم دارد و میان سیستم‌ها نیز پیوندی عمیق و هدف‌مند وجود دارد که بدون ملاحظه نسبت این سیستمها و اثرگذاری هر یک در دیگری نمی‌توان هیچ کدام را به شکل دقیق تحلیل نمود. قرنها پیش از تولد نظریه‌های سیستمی این نظریه‌ها به شکلی دقیق در اسلام کاربردی شده و قانون‌گذاری سیستماتیک اسلام از بزرگترین معجزات این دین مبین است. در زبان امروزه معمولاً می‌گویند یک نظام قانونی را باید با نگاه شبکه‌ای و سیستمی ارزیابی کرده و همه اجزاء آن را در کنار هم قرار داده و محصول جامع آن را بررسی نمود.

اما اگر بخواهیم درست قضاوت بکنیم باید به مجموعه نقشه ترافیکی شهر نگاه کنیم، مهندسی که این خیابان را یک طرفه کرده حتماً در قبال آن برخی از خیابان‌های موازی را نیز ورود ممنوع کرده و در مجموع محاسبه نموده که با این کار بار ترافیک ماشین‌ها در سطح شهر کم شده و ماشینها سریعتر به مقصد می‌رسند. ارزیابی این قانون در ضمن مجموعه قوانین ترافیک شهری نتیجه‌ای دارد و ارزیابی آن به صورت فردی نتیجه‌ای دیگر.

اگر از ما بپرسند آیا خوب است که انسان ریاست را قبول نکند؟ می‌گوییم اگر انسان دنبال خدا می‌گردد، با تمام وجود باید از ریاست بیزار بوده و سعی کند هیچ‌وقت بار ریاست بر دوشش نیفتد. اما اگر به دنبال دنیاست، خوب است که به ریاست برسد تا با استفاده از منصب ریاست بتواند به اهداف دنیویش برسد. اگر بپرسند آیا خوب است که زن‌ها با اشتغال به کارهای زنانه در منزل آرامش داشته و کمتر به فعالیت‌های اجتماعی بپردازند یا نه؟ فوراً باید بگوییم اگر زن دنبال لقاء الهی و عبور از دنیا و رسیدن به مقام عبودیت است خیلی خوب است؛ چون حرکت به عالم معنی بیش از هر چیز نیازمند آرامش است، اما اگر به دنبال خوشگذرانی جسمانی و مادی است، خوب نیست؛ چون زن هم دوست دارد به سیر و سفر و گشت و گذار بپردازد.

از تفاوتهای اساسی میان مکتب قرآن با مخالفان آن تفاوت در هدف است. قرآن کریم قوانینش را بر اساس توحید و حرکت به طرف عالم تجرد و خداوند پایه-گذاری کرده و همه دستوراتش در همین راستاست. ولی مخالفان قرآن چون به دنبال اهداف مادی می-گردند، نمی‌توانند نظام حقوقی و قانونی قرآن را درست بفهمند و بر اساس اهداف خود به غلط دستورات اسلام و قرآن را نقد می‌کنند. دانستیم که هدف قوانین اسلام حرکت به طرف خداوند و خروج از ظلمات به نور ورسیدن به مقام خلوص و طهارت است. وقتی می‌خواهیم قانون‌های اسلام را ارزیابی بکنیم باید براساس هدف‌های این دین آن را بررسی نمائیم.

وقتی قانون خیابانی را یک طرفه می‌کند عده‌ای ضرر می‌کنند و راهشان دور می‌شود؛ به خصوص که گاهی در شرائطی خاص به سر می‌برند و عجله دارند، ولی پلیس نمی‌تواند همیشه کسی را در آغاز خیابان قرار دهد تا برای هر کس که شرائطش خاص است اجازه ورود به خیابان را صادر نماید. ممکن است در میان زنان نیز کسانی باشند که در برخی از توانائی‌ها معادل مردان عادی باشند، زنانی که جسمی بسیار قوی دارند، یا توان مدیریت بالائی داشته و تحت تأثیر عواطف و هیجانات قرار نگیرند؛ ولی این موارد استثنایند ونمی‌توانند در یک قانون معیار برای قانون‌گذاری قرار گیرند.

یکی از اصول عقلی قانون گذاری مراعات غالب افراد است. قانون‌گذار نمی تواند قانونی را تصویب کند که مصلحت همه در آن مراعات گردد. همواره در هر قانون مادی مصلحت برخی از دست می‌رود. هر خیابانی که یک طرفه شود یا هر کالائی که به حکم دولت گران یا ارزان می‌گردد عده‌ای ناراضی می‌شوند و منافعشان به خطر می‌افتد.

گذشته از تمام تحقیقات پزشکی و فیزیولژی و عصب‌شناسی که در سالهای اخیر انجام شده و همه نشان از تفاوتهای بنیادین مرد و زن دارد می‌بینیم که در دنیای مدرن و پست مدرن امروزین نیز که سالهاست محدودیت از مقابل زنها برداشته شده و به آنها اجازه داده اند در همه فعالیتهای اجتماعی شرکت کنند باز هم زنها متمایل به همان امور زنانه هستند و در عمل نه تمایلی به کارهای مردان نشان دادند و نه موفق شدند در رقابت با توانائیهای مردان گامی در عرصه فعالیتهای مردانه برداند. گذشته از آنکه تفاوت دو جنس مذکر و مؤنث اختصاصی به انسان‌ها ندارد و در حیوانات نیز جنس مؤنث ضعیف‌تر و لطیف‌تر و جنس مذکر قوی‌تر و خشن‌تر می‌باشد. آیا حیوانات هم تحت تأثیر ادیان آسمانی به چنین روزی افتادند

درددل کردن بیش از هر چیز به ایشان رضایت خاطر می‌دهد. آدمهای حساسی هستند و دوست دارند نیازهای دیگران را برآورده‌کنند و به احساسات آنها بها بدهند. ایشان هیچ علاقه‌ای به اثبات توانائی خود ندارند و به همین جهت اگر کسی به آنها کمک کند ناراحت نمی‌شوند در حالیکه مریخی ها در مقابل پیشنهاد جبهه‌گیری می‌کنند و ... (برگرفته از مردان مریخی و زنان ونوسی، ترجمه ندا شادنظر، ص ۱۶ و ۲۴ _ ۲۹)

یک مریخی ترجیح می‌دهد مسائل خودش را به تنهائی حل کند. کم پیش می‌آید درباره مشکلاتش با کسی صحبت کند مگر آنکه به راهنمائی خاصی احتیاج پیدا نماید. اما ونوسی‌ها برای چیزهای دیگری چون عشق و زیبائی و رابطه عاشقانه ارزش قائلند و خیلی دلشان می‌خواهد از دیگران نگهداری کنند و به رشد آنها کمک کنند. از نظر آنها موفقیت یعنی مشارکت و ارتباط با دیگران. ونوسی‌ها دوست دارند به جای ساختن بزرگراه‌ها و ساختمانهای رفیع، با یکدیگر ارتباط و همکاری محبت آمیز داشته باشند. برای آنها ارتباط مهمتر از کار است و دنیای آنها با مریخی ها فرق دارد.

ونوسی‌ها که به شکل غریزه می‌دانستند بالأخره چنین روزگاری می‌رسد با اشتیاق از مریخی‌ها استقبال کردند. عشق ونوسی‌ها و مریخی‌ها چیزی شبیه معجزه بود. آنان از اینکه می‌توانستند در کنار هم زندگی کنند و کار بکنند بسیار خوشحال بودند. آنها با این که از دو سیاره مختلف آمده بودند از تفاوتهای هم لذت می‌بردند. آنها مدتها تلاش کردند تا همدیگر را بشناسند و نیازهای هم را بفهمند و سالهای سال با عشق و در صلح و صفا با هم زندگی کردند. بعد آنها تصمیم گرفتند به زمین بیایند. روزهای اول اوضاع خیلی بد نبود. اما آنها کم کم تحت تأثیر محیط زمین قرار گرفتند و یک روز صبح وقتی از خواب بیدار شدند دیدند که مبتلا به نوعی فراموشی عجیب شده اند...

متن زیر، محصول سالها تجربیات روانشناس معروف آمریکائی جان گری است. آن را مطالعه کنید و با توجّه به ترسیمی که از چهره هر یک از مرد و زن می‌کند بیاندیشید که اگر می‌خواستید در یک جامعه مسؤولیتهائی را میان مردان و زنان تقسیم کنید چگونه عمل می‌کردید. جان گری می‌گوید: گویا مردها اهل سیاره مریخ و زنها اهل سیاره ونوس می‌باشند. سالها قبل یک روز اهالی مریخ پشت تلسکوپ نشستند و به تماشای بقیه سیارات پرداختند و اهالی ونوس را کشف کردند. چشم مریخی‌ها که به ونوسی ها افتاد حالشان تغییر کرد. آنها عاشق ونوسی‌ها شدند و فوراً سفینه‌هایی درست کرده و با آنها به طرف سیاره ونوسی‌ها سفر کردند.

حتی سیستم مغزی مردان و زنان یکسان نیست و امروزه ثابت شده که مغز مردان برای فعالیتهای مدیریتی و تفکر مستقل بهتر عمل می کند و مغز زنان برای ابراز عواطف و ارتباط مؤثر با دیگران فعال‌تر است. تفاوتهای روحی این دو گروه نیز از مسائل بسیار آشکاری است که در روانشناسی مورد بررسی قرار گرفته است. روانشناسان معترفند که جنبه‌های عاطفی در زنان بارها قوی‌تر از مردان است و زنان به واسطه مهر و عطوفتی که دارند برای تربیت فرزندان و رسیدگی به آنها مناسب‌ترند. زنان جزئی‌نگر و دارای عاطفه قوی و شور و هیجان و نیازمند به فعالیت گروهی و ارتباط با دیگران و پشتیبانی آنها و تنوع طلب می‌باشند. در نقطه مقابل مردان کمتر از عواطف بهره‌مندند و کمتر تحت تأثیر هیجانات روحی قرار می‌گیرند.

در هر جامعه‌ای انسان‌ها با توجّه به توانائیها و داشته‌هایشان حقوقی متفاوت دارند و بر همین اساس هم از مزایای متفاوتی برخوردارند. هیچ گاه حق شخصی که هشت ساعت در روز کار می‌کند با آنکه فقط چهار ساعت کار می‌کند مساوی نیست؛ چنانکه حق یک کارگر ساده با یک دانشمند متخصص مساوی نمی‌باشد و به همین جهت در برخورداری از درآمد و دیگر مزایا نیز بدون اینکه ظلمی باشد، متفاوت خواهند بود.

«فلسفه حق» معیار در تعیین عدالت «تعیین حق» است و حق هر شخص را باید بر اساس واقعیت‌ها تعیین کرد، نه بر اساس زور و قدرت یا بر اساس سلیقه و هوا و هوس. حق هر کس آن چیز و آن مقداری است که بیشترین حد را از سعادت آن فرد و جامعه انسانی در بعد مادی و معنوی (دنیا و آخرت) تأمین می‌کند. اگر در عالم واقع سلامت و سعادت یک کودک به خوردن شیر مادر است، نه خوردن چلوکباب، حق او نیز همان شیر مادر می‌باشد و اگر برای سلامتش نیاز به بیش از آن دارد، حقش نیز بیشتر می‌شود مگر آنکه مراعات این حق موجب ضربه خوردن به سعادت دیگران شود که در این صورت به همان تناسب از حق او کاسته می‌شود؛

باید دانست قصاص یک حق است نه یک قانون الزامی و اگر صاحب حق بخواهد می‌تواند ببخشد یا دیه مطالبه کند و اسلام نیز با وجود آنکه حق قصاص را تشریع فرموده ولی در عمل تشویق فراوانی کرده که کسی از این حق استفاده ننماید و به جای قصاص کردن جنایتکار با خدا معامله نموده و عفو نماید. به همین جهت در جامعه اسلامی قصاص به ندرت عملی می‌گردد. چنانکه دیگر مجازات‌های اسلامی (حدود) نیز علاوه بر آنکه جنبه بازدارندگی روانی و ترس دارد و به همین جهت در عمل کمتر اتفاق می‌افتد؛ معمولاً آن قدر شرائط سختی دارد که موضوع آن نیز پ

از نظر آیات و روایات اسلامی: اوّلاً باید زمینه‌های فساد در جامعه برچیده شود. تأکید اسلام بر مقابله با فقر و تبعیض و ظلم در جامعه و توصیه به فراهم نمودن امکانات اولیه زندگی و ازدواج برای هر انسان بر همین اساس است. و روی همین اساس اسلام مجازات شخص فقیر و محروم را نیز در بسیاری از موارد کمتر از افراد دارا و توانمند قرار داده است.

چرا نیمی از غذا را خودت می‌خوردی و نیمی رابه سگ می دادی؟ گفت: چون می‌دیدم که مرا نگاه می‌کند و از او خجالت کشیدم و او هم پاسبان باغ شما است، به همین جهت نیمی از غذا را به او دادم. اشک از دیدگان حضرت جاری شد و فرمودند تو را در راه خدا آزاد نمودم و دو هزار دینار به تو بخشیدم. عرض کرد: پس اجازه بدهید من به عنوان خدمتکار این باغ در همینجا خدمت کنم. حضرت فرمودند: من این باغ را همان اول به تو بخشیدم ولی چون من امروز میهمان دارم اجازه بده با میهمانم از میوه‌های باغت استفاده کنیم و آنها را میهمان خودت بدان. غلام گفت: حال که شما باغ را به من بخشیدید من هم آن را وقف در راه خدا برای شما و دوستدارانتان

نگاه جامعه اسلامی به برده نگاه به یک کالا نیست، بلکه نگاه به شاگرد یک مکتب است. لذا مؤمنین در جامعه اسلام از سرمایه خود هزینه می‌کنند بردگان را می‌خرند و پس از چندی که آن برده تربیت شد او را آزاد می‌گردانند، و خسارت مالی هنگفتی را با آزاد کردن وی تحمل می‌نمایند. سیره همیشگی امامان معصوم علیهم السلام بر این بود که هرگاه می‌دیدند بنده‌ای از جهت اخلاقی و دینی رشد کرده و نیاز به تربیت بیشتر ندارد وی را همانجا آزاد می‌کردند و چه بسا مالی هم به وی می‌بخشیدند تا سرمایه کار وی شود و در جامعه سربار دیگران نگردد. امام سجاد (ع) هر سال عده‌ای از بردگان را خریده و تربیت می‌کردند و در عید فطر تمام بردگان خود را جمع نموده و بعد از دعا و مناجات با خداوند همه را آزاد می‌کردند