بریده‌هایی از کتاب فلسفی زیستن

رواقیون پرسش معروف سقراط را به وام گرفتند: «چگونه می‌توان نیک زیست؟»

«بگذارید چنگال تیز فلسفه خطاهای خودتان را بخراشد و بزداید تا اینکه در انتقاد از خطاهای دیگران، دستاویزتان قرار گیرد.» سنکا

به خاطر دارید که برای موج‌سواری، اصول نظری مختصری در ساحل می‌آموزند و سپس تمرین‌های عملی را روی آب اجرا می‌کنند. برای ایشان امواج سهمناک معلم خوش‌تری‌ست از کتاب‌های بسیار. رواقی‌گری نیز چنین است؛ پای به جهان واقعی گذارید و کمر ببندید تا به هرآنچه در کلاس درس آموخته‌اید، تجسم عملی ببخشید. پیشامدهای روزمره در زندگی ما، بستر مساعدی‌ست که تجسم عملی آموزه‌ها را ممکن می‌سازد، چراکه سراسر مملو است از امواج مهیب، قطعه سنگِ مرمرینی که خام است و میل به تراشیده‌شدن می‌کند.

وقتی ما داستان‌هایی که از حوادث می‌سازیم را خودمان باور می‌کنیم، احساس رنج و اندوه در ما پدید می‌آید و طغیان می‌کند. یک واکنشِ ناخودآگاه را به‌مثابه یک اندیشه و واقعیت می‌گیریم و در مقابل آن تسلیم می‌شویم: «من در تبعید به‌سر می‌برم. خدایا! این وحشتناک است.» خود رخداد (تبعید)، اگرچه ممکن است درد فیزیکی در ما ایجاد کند، اما به خودیِ خود موجب احساس اندوه نمی‌شود، بلکه قصه‌ای که از آن می‌سازیم (وحشتناک‌بودن تبعید)، پشتمان را از فشار اندوه خمیده می‌کند. داوری‌های شما که در قالبِ اندیشه، نگرش و تعبیر و تفسیر ظاهر می‌شوند، شما را در سیل اندوه غرق می‌سازند.

برخلاف پیام‌های فیلم‌های هالیوودی، رواقیون هیچ‌گاه مرتبهٔ عشق را والاتر از شرافتِ اخلاقی قلمداد نمی‌کنند. هرگاه پایِ نیک‌نهادی در میان باشد، ارزش باقیِ امور کاهش می‌یابد. عبارت «عشق، گران‌بهاتر از هر چیز است»، شاید به کار داستان یک فیلم بیاید و ژانر عاشقانهٔ زیبایی را رقم بزند، اما در نقطهٔ مقابل آموزه‌های تفکر رواقی قرار دارد. تا جایی که هرگاه امکان دارد فضایل شخصیتی انسان پایمال شود، بایست از عشق نیز چشم پوشید. پس ایرادی ندارد، بروید در جست‌وجوی رفاقت، زمین و زمان را به‌هم ریزید! اما تا جایی که نیاز نباشد نیک‌نهادی خود را لگدمال کنید. چه خوش‌تر است که بزرگوارانه، تنهایی، ناخوشی و فقر را تاب آورد، تا اینکه به هر ننگی، رفاقت و تن‌درستی و ثروت را جست‌وجو کرد. انسان شریف همواره در پی نیک‌نهادی‌ست و به هیچ قیمتی به رذایل تن در نمی‌دهد. سنکا این آموزه را به زیبایی خاطرنشان کرده است: «انسان شریف، عمل شرافتمندانه را برمی‌گزیند، حال می‌خواهد به هر قیمتی برای او تمام شود. حتی اگر عمل شرافتمندانه به او آسیب زند یا در موقعیت خطرناکی قرار دهد، از آن چشم نمی‌پوشد. در مقابل از عملِ فرومایه سر باز می‌زند، حتی اگر برایش لذت و قدرت به ارمغان بیاورد. هیچ عاملی وی را از عمل شرافتمندانه باز نمی‌دارد و هیچ برهانی موجب اغوای او به کار فرومایه نمی‌شود.»

خودخوری‌کردن در رابطه با پیشامدهای بیرونی. آیا «استیون» مرا دوست دارد؟ آیا برای آن شغل استخدام خواهم شد؟ چرا واقعاً قدری بلندتر / لاغرتر / زیباتر نیستم؟! رنج‌کشیدن زمانی آغاز می‌شود که قدرت را به اتفاقات غیرقابل کنترل می‌دهیم.

شما در قبال زندگی خود مسئولیت دارید، زیرا هر رخداد بیرونی‌ای که خارج از ارادهٔ شما حادث می‌شود، بستری برای شما تدارک می‌بیند که در آن حق انتخاب دارید، مثل اینکه انتخاب کنید در مقابل آن رخداد، چه واکنشی نشان دهید. این نکته از ظریف‌ترین آموزه‌های رواقی‌گری‌ست؛ اتفاقات، موجبات شادمانی یا تیره‌بختی ما را فراهم نمی‌کنند، بلکه تعبیر و تفسیری که ما بر آن حوادث می‌گذاریم، عامل شادمانی یا یأس ماست.

معطوف کردن همهٔ توان بر آنچه که در قوی اختیار ماست: این آموزه به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین مبانی رواقی به‌شمار می‌رود. همیشه باید همهٔ توان را معطوف به کنش‌هایی کرد که در حوزهٔ اختیارمان قرار دارد و بقیهٔ رخدادها را به‌مثابه یک اتفاق قلمداد کنیم. همهٔ شرایط و موقعیت‌هایی که هم‌اکنون در آن قرار داریم را باید از صمیم قلب بپذیریم، زیرا ممکن نیست بتوانیم آنها را از بین ببریم یا محو کنیم. برای شکفتن و برومند شدن، به عواملی که خارج از اراده و کنترل ماست نیازی نداریم. برای بالیدن، تنها کنش‌هایی اهمیت دارد که برای انجام آنها، حق انتخاب داریم. بنابراین شرایط بیرونی مطرح نیست، بلکه قدرت درونی ماست که می‌تواند بهترین‌ها را از دل شرایط سخت، بیرون بکشد و از این‌رو ما را همسو با خودِ آرمانی‌مان پیش ببرد.

موقع سوارشدن به هواپیما، پیش از پریدن آن، به ما آموزش‌می‌دهند: «ماسک اکسیژن را اول بر صورت خود بگذارید.» زیرا شما که بمیرید، دیگر توان کمک رساندن به کسی را نخواهید داشت و به همین صورت، اگر خود محنت‌زده و مبتلا باشید، نمی‌توانید مرهم زخم دیگران شوید.

«طبیعت، مختصری اندوه ایجاب می‌کند، اما از حد که بگذرد، پوچ و بیهوده خواهد بود.»

«محال است بتوان مطلبی را به کسی که خویش را دانای کل می‌داند، آموخت.»

«تنها یک جاده وجود دارد که به شادمانی منتهی می‌شود و آن متوقف‌کردن پیگیری اموری‌ست که در حیطهٔ قدرت ما قرار ندارند.»

«تفکر رواقی، ساده‌زیستی را مطلوب می‌داند، اما ریاضت‌کشی را تصدیق نمی‌کند.»

ثروت حقیقی همانا چشم و دل سیری‌ست.

«آزادی از برآورده شدن امیال حاصل نمی‌شود، بلکه در نتیجهٔ چشم‌پوشی از آنها، خلق می‌شود.»

«اشکالاتی که در روند کنش‌ها پیش می‌آیند، می‌توانند آنها را تسریع کنند، آنچه که سدّ راه قرار می‌گیرد، خود می‌تواند یک فرصت باشد.» مارکوس آئورلیوس

رخدادها، به‌مثابه داروهایی هستند که طبیعت در جهت سلامتی ما تجویز می‌کند. حوادث «برای ما» اتفاق می‌افتند، نه «علیه ما»، حتی اگر در ظاهر این‌گونه به نظر نیاید.

با واقعیت ستیزه‌جویی نکنید، اراده و عزم خود را به سازگاری با آن درآورید و به دایرهٔ اختیارات خود تکیه کنید.

«سرنوشت، پیشاپیشِ اراده حرکت می‌کند و او را به‌رغم میلش، به‌دنبال خود می‌کشاند.»

«آه ای دنیا! با هر نوایی که می‌نوازی، بس هم‌آهنگم، مرا هیچ چیز، نه به‌هنگام است و نه بی‌هنگام، آنگاه که تو را به گاه باشد. آه ای طبیعت؛ هرآنچه که فصل‌های تو ارزانی دارند، مرا به‌سانِ میوه است.» مارکوس آئورلیوس