بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک، منزل سوم؛ تقوا

امام کاظم (ع) در روایتی می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ» یعنی خداوند متعال، بندهٔ بیکار که زیاد می‌خوابد را دشمن می‌دارد.

آلودگی دل که از آلودگی چشم، گوش و زبان سرچشمه می‌گیرد، بسیار مضر و خطرناک است. وقتی چشم، گوش، زبان و سایر اعضای انسان درب داشته باشد، دل او هم درب پیدا می‌کند و هر نامحرمی وارد آن نمی‌شود که جای خداوند را در دل بگیرد.

در اهمیت روزه همین بس که حق‌تعالی در حدیث قدسی فرموده است: «اَلصَّومُ لِی وَ اَنَا اُجزَی بِهِ» معمولاً این روایت را این طور معنا می‌کنند که «روزه، از من است و خودم پاداش آن را می‌دهم»؛ یعنی فعل «اجزی» را به صیغهٔ معلوم خوانده و فاعل آن را خداوند می‌دانند. امّا اگر فعل «اجزی» به صیغهٔ مجهول خوانده شود، روایت معنای برتری می‌یابد: «روزه از من است و خودم پاداش آن هستم». چنین پاداشی، نویدبخش لقای پروردگار است.

از جمله اذکاری که تأثیر به‌سزایی در سیروسلوک دارند، ذکر یونسیه: «لااله‌الّاانت‌سبحانک‌إِنّی‌کنتُ مِنَ الظّالِمین»، ذکر «لااله‌الاالله» و ذکر «صلوات» هستند.

بهلول، یکی از شاگردان امام هفتم، حضرت موسی بن جعفر (ع) بود که برای حفظ دینش از ریاست و قضاوتی که به او پیشنهاد شد، صرفنظر کرد و برای اینکه او را رها کنند، خود را به دیوانگی زد. برای حفظ دین، ایثار کرد و یک عمر ریاضت کشید و در اثر تقوا و پرهیزکاری و نیز ایثار و گذشت، به مقامات والایی دست یافت و در حالی که ظاهراً مجنون بود، کلام نافذی داشت که دستگاه حکومت هارون‌الرّشید و اطرافیان او را می‌لرزاند.

از برکات و فواید نوافل روزانه همین بس که امام باقر (ع) در روایتی فرموده‌اند: گاهی نصف نماز، گاهی یک سوّم، گاهی یک چهارم و گاهی یک پنجم نماز بنده بالا می‌رود و نماز به اندازه‌ای که بنده حضور قلب داشته است، مقبول درگاه الهی واقع می‌شود، امّا نوافل، نواقص نمازهای واجب را جبران و تتمیم می‌نماید.

از نقطه نظر علم اخلاق و بر اساس باور علمای اخلاقی، تقوا عبارت از ایجاد اعتدال بین قوای «شهوت»، «غضب»، «تفکّر» و «عدالت» می‌باشد و متّقی کسی است که با تعادل و میانه‌روی، از افراط و تفریط در به کارگیری قوای مزبور و نیز غرایز نفسانی ناشی از آن قوا بپرهیزد.

در روایات داریم که پیغمبر اکرم (ص) به حضرت زهرا (س) فرمودند: دخترم در وقت خواب یک ختم قرآن بخوان، یک حج و عمره به جا بیاور و مؤمنین و ملائکه و انبیاء را نیز از خود راضی کن. حضرت فاطمه زهرا (س) به پدر گفتند: پدر جان فرمودهٔ خویش را تفسیر کنید. ایشان فرمودند: اگر در موقع خواب سه مرتبه سورهٔ توحید را بخوانی، یک ختم قرآن خوانده‌ای. گفتن یک مرتبه ذکر شریف «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر»، ثواب یک حج و عمره را دارد. گفتن ذکر «اللهم اغفر للمومنین و المومنات و المسلمین و المسلمات الاحیاء منهم و الاموات»، رضایت مؤمنین و مؤمنات را در بر دارد و ذکر شریف «اللهم صل علی محمد و ال محمد و علی جمیع الانبیاء و المرسلین و الملائکة المقربین» با رضایت انبیاء و ملائکه همراه است.

گناه، موجب پدید آمدن حالت قبض برای سالک می‌شود؛ یعنی سالک پس از ارتکاب معصیت، حالتی پیدا می‌کند که توفیق عبادت، نماز شب و ارتباط با خدای تعالی از وی سلب شده، در آن حالت، به صورت موقّت یا دائم، از حرکت خود به سوی حق تعالی باز می‌ایستد.

از نگاه دانشمندان علوم اجتماعی، تقوا، همان کنترل غرائز و جهت‌دهی و هدایت صحیح تمایلات نفسانی است.

اهل سیروسلوک، دائم الوضو بوده و مقید به طهارت همیشگی هستند.

همهٔ این مصائب از گناه و معصیت ناشی می‌شود. بعضی افراد، در نیمهٔ شب بیدارند، ولی حال نماز شب ندارند. حتّی ممکن است چند ساعت بنشینند یا در رختخواب غلط بخورند و نخوابند، امّا حال اینکه برخیزند، وضو بگیرند و نماز شب بخوانند و با خدای خویش راز و نیاز کنند، ندارند. در واقع توفیق برقراری ارتباط عاطفی با خدای تعالی را ندارند و این سلب توفیق از اعمال روز آنان نشأت گرفته است.

اگر انسان بتواند عواطف و احساسات را تحت کنترل خود درآورد و هنگام تصمیم‌گیری، به جای تأثیرپذیری آسان از افراد ناصالح، عقل و فکر خود را به کار اندازد و با تحقیق و مشورت با افراد صالح و شایسته، تصمیم قاطع بگیرد، به تدریج به یک انسان کیّس، زیرک و زرنگ مبدّل می‌شود که می‌تواند با تیزفهمی و تیزهوشی، حق را از باطل تشخیص دهد و دچار فریب و خطا نگردد.

افکار و اعمالی نظیر ترسیدن از قبور، وحشت از غول، صبر کردن به هنگام عطسه، فال بد زدن به برخی حیوانات و امثال آن، خرافه‌ای بیش نیست و از بی‌تقوایی عقل و از جهل برخی انسان‌ها ناشی می‌شود.

افراد غرب‌زده در این خودباختگی فرهنگی، تنها در نقاط منفی و تاریک غرب و در ترویج فساد و در تمایلات نفسانی و شهوات و در بی‌بندوباری و بی حجابی و امثال آن، پیرو غربند و در این زمینه گوی سبقت را حتّی از خود آنان می‌ربایند، امّا در جلوه‌های برجسته و درخشانی مثل نظم، انضباط و ادب اجتماعی، علم، صنعت، تکنولوژی و تحقیقات، نه تنها از کشورهای پیشرفته پیروی نمی‌کنند، بلکه بر این باور و تصور موهوم و خطرناک پافشاری دارند که ما نمی‌توانیم به آن پیشرفت‌ها دست یابیم و همواره باید محتاج آنان باشیم. همهٔ این مصائب، ناشی از جهل آدمیان و حاصل بی‌تقوایی عقلی آنان است.

وقتی تقوا در جامعه حاکم شود، مفاسد اجتماعی، مفاسد اخلاقی، مفاسد اداری و مفاسد سیاسی از جامعه رخت بر می‌بندد و جامعه، مبدّل به مدینهٔ فاضله می‌گردد.

زندگی منهای خدا، وحشتناک و تاریک است.

خداوند متعال می‌فرماید: هرکس محدث شود و وضو نگیرد، به من بی‌اعتنایی کرده است. (حتّی بعضی روایت را این‌طور معنا می‌کنند که به من ظلم کرده است!) و اگر کسی وضو بگیرد و پس از وضو دو رکعت نماز نخواند، باز هم به من بی‌اعتنایی کرده است. همچنین اگر کسی وضو بگیرد و دو رکعت نماز هم بخواند، امّا دعا نکند، باز به من بی‌اعتنا بوده است. سپس می‌فرماید: امّا اگر کسی وضو بگیرد و بعد از آن دو رکعت نماز بخواند و سپس دعا کند و از خدا چیزی بخواهد، ولی خدا به او عنایت نفرماید، خداوند به او ظلم و بی‌اعتنایی کرده است و مسلّماً خداوند رحمان به کسی ظلم نمی‌کند و در نتیجهٔ دعای او مستجاب است.

از جمله حقوق حیوانات این است که آزار و اذیت آنها حرام است. در برخی روایات از تعذیب و اذیّت حیوان‌ها و نیز از تحمیل بار طاقت‌فرسا بر گردهٔ آنها، دشنام دادن به آنها و زدن بر چهرهٔ آنان نهی شده و حقوقی از جمله آماده‌سازی آب و علف برای آن موجودات تعیین شده است. حفظ محیط زیست نیز از جملهٔ واجبات و تخریب آن گناه است. در اهمیّت حفظ و حراست از محیط زیست همین بس که در روایات اهل‌بیت (ع)، قطع بی‌جهت درخت مذمّت شده و برای آن عقاب تعیین گردیده است.

از نگاه فلاسفه، سعادت و رستگاری انسان در گرو این است که او جسم خود و به عبارت دیگر، بعد مادی را وسیلهٔ حرکت برای بعد روحی قرار دهد و به ملکوت اعلی پرواز کند تا به مقصود و مطلوب نهایی دست یابد. طبق این دیدگاه، تقوا، همان غلبهٔ روح بر جسم و سوار شدن بر مرکب جسم در حرکت صعودی برای رستگاری و پرواز به سوی ملکوت تا نیل به سعادت ابدی است که سرسختانه محتاج تلاش و مجاهدت می‌باشد.