بریده‌هایی از کتاب سیروسلوک، منزل سوم؛ تقوا

امام کاظم (ع) در روایتی می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ» یعنی خداوند متعال، بندهٔ بیکار که زیاد می‌خوابد را دشمن می‌دارد.

آلودگی دل که از آلودگی چشم، گوش و زبان سرچشمه می‌گیرد، بسیار مضر و خطرناک است. وقتی چشم، گوش، زبان و سایر اعضای انسان درب داشته باشد، دل او هم درب پیدا می‌کند و هر نامحرمی وارد آن نمی‌شود که جای خداوند را در دل بگیرد.

در اهمیت روزه همین بس که حق‌تعالی در حدیث قدسی فرموده است: «اَلصَّومُ لِی وَ اَنَا اُجزَی بِهِ» معمولاً این روایت را این طور معنا می‌کنند که «روزه، از من است و خودم پاداش آن را می‌دهم»؛ یعنی فعل «اجزی» را به صیغهٔ معلوم خوانده و فاعل آن را خداوند می‌دانند. امّا اگر فعل «اجزی» به صیغهٔ مجهول خوانده شود، روایت معنای برتری می‌یابد: «روزه از من است و خودم پاداش آن هستم». چنین پاداشی، نویدبخش لقای پروردگار است.

بهلول، یکی از شاگردان امام هفتم، حضرت موسی بن جعفر (ع) بود که برای حفظ دینش از ریاست و قضاوتی که به او پیشنهاد شد، صرفنظر کرد و برای اینکه او را رها کنند، خود را به دیوانگی زد. برای حفظ دین، ایثار کرد و یک عمر ریاضت کشید و در اثر تقوا و پرهیزکاری و نیز ایثار و گذشت، به مقامات والایی دست یافت و در حالی که ظاهراً مجنون بود، کلام نافذی داشت که دستگاه حکومت هارون‌الرّشید و اطرافیان او را می‌لرزاند.

از جمله اذکاری که تأثیر به‌سزایی در سیروسلوک دارند، ذکر یونسیه: «لااله‌الّاانت‌سبحانک‌إِنّی‌کنتُ مِنَ الظّالِمین»، ذکر «لااله‌الاالله» و ذکر «صلوات» هستند.

از برکات و فواید نوافل روزانه همین بس که امام باقر (ع) در روایتی فرموده‌اند: گاهی نصف نماز، گاهی یک سوّم، گاهی یک چهارم و گاهی یک پنجم نماز بنده بالا می‌رود و نماز به اندازه‌ای که بنده حضور قلب داشته است، مقبول درگاه الهی واقع می‌شود، امّا نوافل، نواقص نمازهای واجب را جبران و تتمیم می‌نماید.

از نقطه نظر علم اخلاق و بر اساس باور علمای اخلاقی، تقوا عبارت از ایجاد اعتدال بین قوای «شهوت»، «غضب»، «تفکّر» و «عدالت» می‌باشد و متّقی کسی است که با تعادل و میانه‌روی، از افراط و تفریط در به کارگیری قوای مزبور و نیز غرایز نفسانی ناشی از آن قوا بپرهیزد.

در روایات داریم که پیغمبر اکرم (ص) به حضرت زهرا (س) فرمودند: دخترم در وقت خواب یک ختم قرآن بخوان، یک حج و عمره به جا بیاور و مؤمنین و ملائکه و انبیاء را نیز از خود راضی کن. حضرت فاطمه زهرا (س) به پدر گفتند: پدر جان فرمودهٔ خویش را تفسیر کنید. ایشان فرمودند: اگر در موقع خواب سه مرتبه سورهٔ توحید را بخوانی، یک ختم قرآن خوانده‌ای. گفتن یک مرتبه ذکر شریف «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر»، ثواب یک حج و عمره را دارد. گفتن ذکر «اللهم اغفر للمومنین و المومنات و المسلمین و المسلمات الاحیاء منهم و الاموات»، رضایت مؤمنین و مؤمنات را در بر دارد و ذکر شریف «اللهم صل علی محمد و ال محمد و علی جمیع الانبیاء و المرسلین و الملائکة المقربین» با رضایت انبیاء و ملائکه همراه است.

گناه، موجب پدید آمدن حالت قبض برای سالک می‌شود؛ یعنی سالک پس از ارتکاب معصیت، حالتی پیدا می‌کند که توفیق عبادت، نماز شب و ارتباط با خدای تعالی از وی سلب شده، در آن حالت، به صورت موقّت یا دائم، از حرکت خود به سوی حق تعالی باز می‌ایستد.

از نگاه دانشمندان علوم اجتماعی، تقوا، همان کنترل غرائز و جهت‌دهی و هدایت صحیح تمایلات نفسانی است.