بریده‌هایی از کتاب خلاصه‌ی کیمیای سعادت

به این مذمّت (= نکوهش) که دنیا را کردیم، گمان مبر که هرچه در دنیا هست، مذموم است؛ بلکه آنچه و آن‌مقدار از دنیا که برای تهیهٔ سرمایه آخرت و نیز برای توشهٔ سفر به آخرت، به کار می‌آید، نیکوست و لازم است؛ پس مذموم از دنیا آن باشد که به کار دین نیاید، یا سبب غفلت دل گردد.

اینکه دنیا درگذر است اما خود را به تو ساکن می‌نماید تا تو به سکونِ وی اُنس گیری و غافل شوی از گذرِ وی

بدان که دنیا منزلی است از منازل راه دین؛ و راه‌گذری است مسافران را، به حضرت حق؛ و بازاری است بر سرِ بیابان، تا مسافران زاد و توشه خویش از وی بگیرند.

مردمان عجب می‌دارند که حق‌تعالی چگونه بی‌چون و بی‌چگونه باشد، درحالی‌که ایشان خود چنان (بی‌چون و بی‌چگونه) باشند، اما خود را نمی‌شناسند؛ و بسیار چیزهای بی‌چون‌وچرا (غیر از ماهیت روح) در وجود مردم باشد که چشم آن را نبیند، اما هست؛ و اگر چون‌وچرا طلب کنی، نتواند بگوید؛ چون رنگ و شکل ندارند؛ همچون عشق و درد.

معروف است که حق‌تعالی با انسان گفت: «اِعرف نَفسَکَ تعرف رَبَّک» (خود را بشناس تا خدایت را بشناسی)؛ و در خبر است که «مَن عَرَفَ نَفسه فقد عَرَفَ رَبَّه» (هرکس خود را شناخت، خدای خود را شناخته است)؛ و این‌همه، دلیلِ آن است که نفس آدمی چون آیینه است که هرکه در وی نگرد، حق را می‌بیند

بدان که هرچه در آفرینش خلق کرده‌اند، نموداری از آن را در تن آدمی نهاده‌اند؛ مثلاً استخوان‌ها همچون کوه‌هایند و خون در رگ‌ها همچون رودها؛ و نیز در وجودِ آدمی نموداری هست از همهٔ موجودات، همچون خوک و سگ و دیو و پری و غیره؛ و هرکدام کاری می‌کنند.

در عالم هیچ حقیقت و علمی بزرگ‌تر و شریف‌تر از معرفت به وجود آن‌کس نیست که شرفِ همهٔ موجوداتِ هستی به اوست؛ و پادشاه هر دوعالم اوست؛ پس لذّتِ هیچ معرفتی به‌قدر لذّت معرفت به او نیست؛ پس مقتضیِ طبعِ دل، معرفت به اوست

بدان که کلیدِ معرفتِ (= شناختِ) خدای‌تعالی معرفتِ خویش است؛ و برای این گفته‌اند: «مَن عَرَفَ نَفسهُ فَقَد عَرَفَ ربَّهُ» (= هرکه خود را شناخت، خدای خود را شناخته است.) (حدیث علوی) و هیچ‌چیز به تو نزدیک‌تر از تو نیست؛ پس چون خود را نشناسی، دیگری را چون خواهی شناخت؟

اطاعتِ این لشکرِ تن از دل، مانند اطاعتِ فریشتگان است، حق‌تعالی را.