بریده‌هایی از کتاب خلاصه‌ی کیمیای سعادت

گمان مبر که چشم دل، بدون خواب و مرگ، به عالم ملکوت گشاده نگردد؛ که این‌چنین نیست؛ بلکه اگر در بیداری، خویشتن را ریاضت کند و دل را از غضب و شهوات و اخلاق بد و دل‌بستگی‌های این جهان پاک کند؛ و چشم (بر روی نادیدنی‌ها) ببندد و حواس را (از مشغولیات عالم) آزاد کند و دل را با عالم ملکوت مناسبت دهد، و همواره و در هر کار، خدا را در دل یاد کند، تا بدان‌جا رسد که از خویشتن بی‌خبر شود و جز خدا را نداند؛ آنگاه اگرچه بیدار بُوَد، روزن دل او گشاده شود و ملکوت زمین و آسمان را به وی بنمایند.

گر کسی از درِ معجزه و کرامت درآید و سنگی را زَر کند... آنگاه بگوید که "سه از دَه بزرگ‌تر است" البته که باور نکنیم و در علم ما هیچ شک و تردید ایجاد نشود

«اولین چیزی که در قیامت بدان نگاه می‌کنند، نماز است»

«خدای‌تعالی را به عبادت ما چه حاجت؟ و او را از گناه ما چه رنج است؟ پس عبادت و معصیت، نزد او یکسان است»؛ و این سخن مانند آن است که بیمار دارو نخورد و پرهیز نکند و گوید که «طبیب را چه سود و زیان که من فرمان وی را طاعت کنم یا نکنم!» و این سخن راست است، ولکن این بیمار است که اگر طاعت طبیب نکند، هلاک خواهد شد.

ما آنچه آثار نهایی غزالی را مقبول فرق مختلف اسلامی کرده، بی‌طرفی و عقلانیت او در بیان حقیقت، پرهیز از مباحث مورد اختلاف و دعوت به مفاهیم بدیهیِ اسلام است؛ کاری که اگر توسط حکمای ایرانی انجام نمی‌شد، دست خلفای عرب را برای گسترش خرافات و اِعمال خشونت، بازتر می‌کرد، تا قوانین نفع‌طلبانهٔ قبیله‌ای را با توجیهات مذهبی، حاکم کنند.

دیگر نوع از تنزیهٔ حق‌تعالی آن است که وی را به هیچ‌جای اضافت نکنند؛ و این به‌مَثَل، مانند آن است که جان را به هیچ‌چیز اضافت نتوان کرد و مثلاً نتوان گفت که جان در دست است یا در پای یا درجاهای دیگر؛ زیرا همهٔ اعضای تن قسمت‌پذیر است، اما جان قسمت‌پذیر نیست؛ و محال است که چیزی قسمت ناپذیر، در چیزی قسمت‌پذیر، جای گیرد؛ که آنگاه، وی نیز قسمت‌پذیر خواهد شد؛ اما باآنکه جان به هیچ عضوی اضافت نشود، همهٔ اعضاء در تصرف وی‌اند و وی پادشاهِ تن است.

بدان که آدمی باید که به درجات بالاتر سفر کند؛ و بدان که مسافر، همیشه مخالف مقیمان باشد، اما بیشتر خلق مقیم باشند؛ و مسافر، نادر بُوَد.

از درونِ دل روزنی است گشاده به ملکوت آسمان؛ و هم‌چنان‌که از بیرونِ دل پنج دروازه به عالمِ محسوسات هست (حواس پنج‌گانه) که آن را عالَم جسمانی گویند؛ دل را به عوالم دیگر نیز راه هست که آن را عوالمِ روحانی گویند؛ و یک دلیل بر اثباتِ راه داشتنِ دل به عوالم روحانی، دیدن خواب است؛ و باشد که شخص در خواب چیزها بیند و ادراک کند که از راه حواس ظاهری ممکن نباشد.

بدان که تنِ آدمی، به‌مَثَل، همچون اشتری است که باید مسافر را به مقصد رساند؛ و اگرچه مسافر باید نگهدار اشتر باشد و آب‌وعلف و جامهٔ اشتر را فراهم کند؛ اما اگر همهٔ روزگار خویش را در علف دادن و آراستن و نگهداری اشتر صرف کند، از قافله بازماند و در بیابان هلاک شود

بدان که دوستیِ حق‌تعالی بر دل غالب نشود، الاّ به معرفت و ذکرِ (= یاد کردن) بسیار؛ زیرا هرکس کسی را دوست دارد، بسیار ذکر وی کند. (و در هر کاری به یاد معشوق باشد که آیا او از چنین کار خشنود است یا نه!) و راهِ غالب شدن یاد او بر دل، آن است که علاقه به شهوات از دل گسسته شود؛ و این ممکن نگردد مگر آنکه از گناهان دست بدارد.