بریده‌هایی از کتاب تعلیم و تربیت در اسلام

خود روشنفکری خیلی خوب است ولی اگر روشنفکری یک راه افراط را پیش گرفت، خودش عامل شکست خودش است.

اینها حمله کردند به کسانی که می‌گفتند حدیث یا صحیح است یا ضعیف یا موثّق و یا حسن. علاّمه حلّی و دیگران احادیث را تقسیم‌بندی کردند، گفتند: بعضی احادیث صحیح است، بعضی موثّق است، بعضی ضعیف است و بعضی حسن (هرکدام یک اصطلاح خاصی داشتند)؛ حدیث صحیح را این‌جور می‌شود با آن عمل کرد، حدیث موثّق را این‌جور، و حدیث ضعیف اعتبار ندارد. [ملاّ امین] گفت: این مزخرفات چیست؟! حدیث، دیگر ضعیف و غیرضعیف ندارد، هرچه که حدیث است معتبر است.

ملاّ امین استرآبادی مردی است که سالها در مکه و مدینه مجاور بوده و کتابی نوشته به نام فوائد المدنیة که در آن یک تاخت و تاز عجیبی به علمای شیعه می‌کند که تعقل را وارد اسلام کردند. مثلاً به علاّمه حلّی سخت فحش می‌دهد.

سنیها را که امروز سنی می‌گویند، در مقابل شیعه نیست. ما خیال می‌کنیم سنی یعنی کسی که معتقد به خلافت بلافصل ابوبکر است و شیعه یعنی کسی که به این امر معتقد نیست. نه، کلمه «سنی» در ابتدا در مقابل شیعه وضع نشد، در مقابل معتزله وضع شد. وقتی می‌گفتند: این سنی است، یعنی معتزلی نیست. ولی امروز ما معتزله و اشاعره، همه را می‌گوییم سنی.

شراب و خواب و کباب و رباب ترّه و نان هزار کاخ فزون، کرد با زمی هموار

انسان باید کاری را انتخاب کند که آن کار عشق و علاقه او را جذب کند، و از کاری که علاقه ندارد باید صرف‌نظر کند ولو درآمدش زیاد باشد. پس در مورد کار، این جهت را باید مراعات کرد و آن وقت است که خیال و عشق انسان جذب می‌شود و در کارْ ابتکاراتی به خرج می‌دهد.

تو اول تشخیص بده که چه داری، واقعا ملکات خودت چه هست، ایمانت چه هست، یقینت چه هست. اگر دیدی که چیزی نیستی، گیرم که مردم اعتقاد خیلی زیادی هم به تو دارند، امر به خودت مشتبه نشود، به فکر اصلاح خودت باش. عکس قضیه: اگر احساس می‌کنی که راهی که می‌روی راه خوبی است، گیرم مردم تو را تخطئه می‌کنند، نباید به حرف آنها ترتیب اثر بدهی.

آزادی از حکومت عدد و اینکه اکثر و اکثریت نباید ملاک باشد و نباید انسان این‌جور باشد که ببیند اکثر مردم کدام راه را می‌روند [همان راه را برود و بگوید] آن راهی که اکثر مردم می‌روند همان درست است. این مثل همان تقلید است. همان‌طور که انسان طبعا به سوی تقلید از دیگران کشیده می‌شود، طبعا به سوی اکثریت نیز کشیده می‌شود، و قرآن مخصوصا همان چیزی را که انسان طبعا به سوی آن کشیده می‌شود انتقاد می‌کند، می‌فرماید: اگر اکثر مردم زمین را پیروی کنی، تو را از راه حق منحرف می‌کنند. دلیلش این است که اکثر مردم پیرو گمان و تخمین‌اند نه پیرو عقل و علم و یقین، و به تارهای عنکبوتی گمان خودشان چسبیده‌اند.

عقل آن وقت برای انسان عقل است که به شکل غربال در بیاید؛ یعنی هرچه را که وارد می‌شود سبک سنگین کند، غربال کند، آنهایی را که به درد نمی‌خورد دور بریزد و به‌دردخورها را نگاه دارد.

همیشه مجتهدها عده‌ای از مقلّدها هستند، مقلّدهایی در سطح بالاتر

بچه یاد می‌دهد این است که کاری بکند که قوّه تجزیه و تحلیل او قدرت بگیرد نه اینکه فقط در مغز وی معلومات بریزد، که اگر معلومات خیلی فشار بیاورد ذهن بچه راکد می‌شود.

یک وقت یک خارجی آمده بود کرج. با یک دهاتی روبرو شد. این دهاتی خیلی جوابهای نغز و پخته‌ای به او می‌داد. هر سؤالی که می‌کرد، خیلی عالی جواب می‌داد. بعد او گفت که تو اینها را از کجا می‌دانی؟ گفت: «ما چون سواد نداریم فکر می‌کنیم.» این خیلی حرف پرمعنایی است: آن که سواد دارد معلوماتش را می‌گوید ولی من فکر می‌کنم. و فکر خیلی از سواد بهتر است.

امروز هم این را نقص می‌شمارند که هدف آموزگار فقط این باشد که یک سلسله معلومات، اطلاعات و فرمول در مغز متعلّم بریزد، آنجا انبار بکند و ذهن او بشود مثل حوضی که مقداری آب در آن جمع شده است. هدف معلم باید بالاتر باشد و آن این است که نیروی فکری متعلّم را پرورش و استقلال بدهد و قوّه ابتکار او را زنده کند، یعنی کار معلم در واقع آتشگیره دادن است

در آموزش و پرورش، هدف باید رشد فکری دادن به متعلّم و به جامعه باشد. تعلیم‌دهنده و مربی هر که هست (معلم است، استاد است، خطیب است، واعظ است) باید کوشش کند که [به متعلّم و متربّی] رشد فکری یعنی قوّه تجزیه و تحلیل بدهد، نه اینکه تمام همّش این باشد که دائم بیاموزید، فرا گیرید و حفظ کنید. در این صورت چیزی نخواهد شد.

در مدرسه‌ها وظیفه معلم بالاتر از اینکه به بچه یاد می‌دهد این است که کاری بکند که قوّه تجزیه و تحلیل او قدرت بگیرد نه اینکه فقط در مغز وی معلومات بریزد، که اگر معلومات خیلی فشار بیاورد ذهن بچه راکد می‌شود.