بریده‌هایی از کتاب تقوا؛ طرحی برای ادارۀ جامعه

تنها چیزی که می‌تواند به‌گونه‌ای انسانی و از درون، افراد را به سمت احساس مسئولیت نسبت به همنوعان و اطرافیان سوق دهد تقوا است.

خداوند می‌فرماید: «مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ؛ هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌دهد»

مجموعه‌ای را در نظر بگیرید که افرادش دورِ هم جمع شده‌اند و خوب کار می‌کنند؛ ولی دنبال این نیستند که خودشان امتیاز بگیرند، بلکه می‌خواهند «جمع، امتیاز کسب کند و موفق شود». حتی از سود خودشان به نفع جمع می‌گذرند و به نام جمع، امتیازات خود را تقسیم می‌کنند. هر کسی گوشه‌ای از کار را می‌گیرد و به پیش می‌برد. این جمع آن‌قدر محکم و به‌هم‌پیوسته می‌شود که هیچ رخنه‌ای نمی‌توان در آن دید؛ مثل سرب: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِهِ صَفًّا کأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ؛ خداوند کسانی را که در راه او می‌جنگند، آن‌چنان‌که (در استواری و استحکام) گویی بنیانی ساخته شده از سرب هستند، دوست می‌دارد.» (صف/۴)

قرآن کریم می‌فرماید: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ؛ (آل‌عمران/۲۰۰) اول می‌فرماید: «اصْبِرُوا»، یعنی تک‌تکتان صبر کنید. سپس می‌فرماید: «وَ صابِرُوا»، یعنی با هم صبر کنید؛ یعنی هر یک نفر کمک کند تا دیگری بهتر صبر کند و وظیفه‌اش را بهتر انجام دهد و سپس می‌فرماید: «وَ رابِطُوا»، یعنی کار تشکیلاتی کنید و با صبر در یک تشکیلات هم‌افزایی کنید. این سه عنوان سه مصداق برجستهٔ همان «وَ اتَّقُوا اللَّه» است که در انتهای آیه آمده است. یعنی این سه را بر اساس تقوا و انگیزه‌های درونی انجام دهید، نه با انگیزه‌های بیرونی.

امام خمینی (ره) جنگ هشت ساله را با اشاره اداره کرد، نه با قانون! تقوا از قانون بهتر است؛ چون انگیزه‌ای که تقوا در انسان‌ها ایجاد می‌کند هرگز قانون نمی‌تواند ایجاد کند. اگر جنگ می‌خواست با قانون اداره شود، هرگز این رشادت‌ها و ایثارها را شاهد نبودیم. تمام زیبایی و شکوه دفاع مقدس به این است که انسان‌ها خودشان تصمیم می‌گرفتند در راه اسلام جان خودشان را فدا کنند، نه اینکه قانون یا هر چیز دیگری آنها را به این کار وادار کرده باشد.

در مدیریت زندگی و خانواده. به‌عنوان مثال در احکام اسلامی داریم که وقتی مرد می‌خواهد وارد خانه شود، بدون مقدمه و سروصدا وارد خانه نشود. بلکه با سرفه یا علامتی قبل از وارد شدن، آمدن خود را خبر بدهد. چون ممکن است که اهل خانه در حالتی باشند که او خوشش نیاید! این یعنی ممکن است آنها در حال عمل خطایی باشند، اما با این کار به آنها مهلت داده می‌شود که خطای خود را بپوشانند. این رفتار نمونه‌ای از روش تقوا در زندگی است؛ چون به اهل خانه مهلت می‌دهد و سریعاً تنبیه و مجازات نمی‌کند، تا آنها فارغ از ترس از مجازات، به قدرت خودکنترلی برسند و خودشان را اصلاح کنند.

نظام آموزشی که دانش‌آموزان را به‌وسیلهٔ تشویق و تنبیه فوری برای نمرات به درس خواندن وادار می‌کند، ریشهٔ استقلال فکری و ابتکار را از بسیاری از کسانی که ظاهراً نمره گرفته‌اند و تحصیل‌کرده شده‌اند، گرفته است. نبود این ویژگی‌ها باعث ایجاد قشری می‌شود که هرچند باسواد است، اما در عین حال متحجر است و در کار خود ابتکار و خلاقیت ندارد و چه‌بسا در مقابل آن نیز بایستد. برخی از مدارس به فرآیندِ تربیت، کاری ندارند؛ بلکه تنها به نتیجهٔ کار توجه می‌کنند

تو به خاطر امر مولا کار کن. مهم نیست چه کسی منافع کار تو را ببرد، روزی تو به دست خداست و چون تقوا داشته‌ای «مِن حَیثُ لا یَحتَسِب» خدا به تو می‌رساند. کار جمعی بکن و بقیه را به خدا بسپار.

روش تقوا می‌گوید هر وقت کودک اشتباه کرد مچش را نگیر! بگذار به خودش بیاید. هر وقت هم کار خوبی کرد او را تشویق نکن! بگذار روی پای خودش بایستد. با او رفتاری «انسانی» داشته باش! اگر می‌خواهی تشویق کنی یا امتیازی به او بدهی، همیشه آن امتیاز را برای او فراهم کن؛ نه فقط زمانی که کار خوبی انجام داده است.

فرزند مرحوم آیت الله بهجت نقل می‌کند اگر پدرم می‌خواست مطلبی را به ما منتقل کند، قصه‌ای می‌گفت و ما باید با فکر کردن در مورد آن قصه منظور ایشان را متوجه می‌شدیم و بعضاً چند روز پس از صحبت ایشان منظورشان برای ما مشخص می‌شد. عادت ایشان این‌گونه بود که صریحاً چیزی را به ما نمی‌گفتند.

تقوا کلید هر در بسته، ذخیرهٔ قیامت و عامل آزادگی از هر قیدی است که بخواهد بر انسان مسلط شود. تقوا نجات‌دهندهٔ از هرگونه هلاکت است. با تقوا، تلاشگران پیروز می‌شوند و فراری نجات می‌یابد و به هر آرزویی می‌توان رسید.»

فسادخیزترین مدارس مدارسی هستند که ایمان داشتن را به دانش آموزان آموزش می‌دهند، ولی تقوای قبل از ایمان (خودکنترلی) را آموزش نمی‌دهند! این مدارس انسان‌هایی تربیت می‌کنند که بعداً یا دین را تحریف می‌کنند، یا علیه دین قیام می‌کنند و قیامشان هم مؤثر است و مردم نیز این دین تحریف‌شده را از آنها می‌پذیرند! چون قبلاً در مدارسی مذهبی درس خوانده‌اند و به همین دلیل اطلاعات دینی آنها بالا است ولی تقوایشان صفر است.

«نمی‌خواهم آدم نباشی ولی مرتب به من سجده کنی. موجودات دیگر صبح و شب بر من سجده می‌کنند. خواستم تو آدم باشی، یعنی مستقل باشی و با نتیجهٔ فوری به رفتار خوب انگیزه‌مند نشوی.»

بیشتر مردم خدا را به امید ثواب و ترس از عقاب عبادت می‌کنند و یا از نافرمانیش خودداری می‌نمایند، در حالی که درست‌ترین عمل آن عملی است که صرفاً برای رضای خدا انجام شود، نه به طمع بهشت و ترس از جهنم.

هیچ‌کس از سر ترس کار نکند، آزاد باشید، خودتان باشید. بروید خلاقیت‌هایتان را نشان بدهید، استعدادتان را شکوفا کنید، از چیزی نترسید.

مجموعه‌ای را در نظر بگیرید که افرادش دورِ هم جمع شده‌اند و خوب کار می‌کنند؛ ولی دنبال این نیستند که خودشان امتیاز بگیرند، بلکه می‌خواهند «جمع، امتیاز کسب کند و موفق شود». حتی از سود خودشان به نفع جمع می‌گذرند و به نام جمع، امتیازات خود را تقسیم می‌کنند. هر کسی گوشه‌ای از کار را می‌گیرد و به پیش می‌برد. این جمع آن‌قدر محکم و به‌هم‌پیوسته می‌شود که هیچ رخنه‌ای نمی‌توان در آن دید؛ مثل سرب: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِهِ صَفًّا کأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ؛

تقوا روشی برای انگیزه‌مند شدن انسان است که او را با نوعی خودکنترلی (نه کنترل بیرونی از طریق پاداش و جزا) برای انجام رفتارهای خوب، انگیزه‌مند می‌کند و تشویق و تنبیهِ فوری، زیاد در آن جایی ندارد؛ با تشویق و تنبیه فوری، حیوانات هم تربیت می‌شوند! آیا صحیح است که کودکان ما با همین روش تربیت شوند؟! مثلاً وقتی نماز خواند، زود یک شکلات به فرزندمان بدهیم؟! تشویق‌ها و تنبیه‌هایی که معمولاً والدین انجام می‌دهند، اثرگذاری محدودی دارد و بعد از سنین کودکی و تا حدی نوجوانی دیگر مؤثر نخواهد بود.

وقتی یک فرد، برای «نتیجهٔ دور»، «ناظری ندیدنی» و «پاداش و مجازات غیرِ فوری» فعالیت و کار می‌کند، تازه بوی آدمیت از او به مشام می‌رسد. تقوا کاری می‌کند که چشمه از خودش بجوشد، نه اینکه از بیرون، آب داخل چشمه بریزیم

یک‌چهارم آیات قرآن دربارهٔ معاد است. فلسفهٔ همهٔ آیات معاد این است که «ای انسان! با نتایج فوری انگیزه‌مند نشو» وگرنه برای خدا سخت نبود که جهنم و بهشت را در جلوی چشمان ما حاضر کند؛ آنگاه همه اطاعت می‌کردند و از هیچ‌کس گناهی سر نمی‌زد. اما این کار را نکرد. شاید بعضی بگویند: «خدایا! وقتی بهشت و جهنم را عقب می‌اندازی، ما عبادت نمی‌کنیم.» خدا می‌فرماید: «عیبی ندارد، آدمیت تو برایم مهم‌تر از عبادت توست!» خدا چقدر با ما محترمانه برخورد می‌کند! به ما می‌گوید: «نمی‌خواهم آدم نباشی ولی مرتب به من سجده کنی. موجودات دیگر صبح و شب بر من سجده می‌کنند. خواستم تو آدم باشی، یعنی مستقل باشی و با نتیجهٔ فوری به رفتار خوب انگیزه‌مند نشوی.»

قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض؛ اگر مردم جامعه ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم.» (اعراف/۹۶) لذا تقوا یکی از مهم‌ترین خصلت‌هایی است که در تعالی جامعه مؤثر است