بریده‌هایی از کتاب خودکامگی و خودکامگان در تاریخ ایران؛ تحلیلی اجتماعی فرهنگی از تاریخ سیاسی ایران

در سال‌های پایانی سلجوقیان، فساد و تباهی میان کارگزاران دولتی، به‌صورت چشمگیری افزایش یافت، چون اصولاً خودکامگی موجب انسداد عقل و انحصار قدرت و استبداد مطلق می‌شود، برعکس در یک نظام باز و مردم‌سالار، گردش معقولانهٔ قدرت موجب می‌شود تا افراد لایق و شایسته بر سر کار بیایند و کارگزاران نیز که از همان آغاز کار می‌بینند مبنا و معیار ترقی، کاردانی، کارآیی، شایستگی، وارستگی و کوشائی و صداقت است می‌کوشند با جدیت امور محوله را به نحو احسن انجام دهند؛ در صورتی که در نظام خودکامه، مبنا و پایه ترقی نه بر اساس ضابطه بلکه نشأت گرفته از رابطه و وابستگی است. کارگزاران عملاً می‌بینند که نیازی به کارآیی و کاردانی ندارند. این خود طبیعی است هنگامی‌که ناشایستگان مصدر کار شوند برای حفظ موقعیت پوشالی خود، تن به هر خفت و خواری می‌دهند و به هر ترفند و نیرنگی دست می‌زنند در نتیجه به‌مرور عزت نفس انسان‌ها از میان می‌رود و صداقت و درستی رنگ می‌بازد و تباهی و پلیدی همچون بیماری مسری و واگیر به همه جا سرایت می‌کند.

ایلغار و تُرک‌تازی موجب نهادینه شدن خشونت در جامعه می‌شود و استمرارش باعث می‌گردد تا خشونت امری متعارف، متداول و عادی و معمولی جلوه کند و وسوسهٔ قدرت روح و روان تحقیر شده همگان را تسخیر می‌کند و ابلیس شوم شهوت از آدمیان موجوداتی نابه‌کار و تباهی‌گر می‌سازد هر کسی در حوزهٔ عمل خود به‌خشونت می‌پردازد و سبعیت، بهیمی‌گری، دَدمنشی و دژخویی، همگانی و همه‌گیر می‌شود. شاه و سلطان در سطح کشور، حکام و فرمانروایان در حیطه و حوزهٔ فرمانروائی خود، خوانین و فئودال‌ها در «اقطاعات» و «تیول» های خویش، کشاورز روستایی و پیشه‌ور شهری نسبت به زن و بچه و کارگر و مُزدبگیر خود با خشونت رفتار می‌کنند. همگان بد اخلاق و بد برخورداند. ظالم‌نوازانی مظلوم‌گداز، ضعیف‌کشانی قلدرپرور در برابر ستمبارگان تسلیم محض‌اند و با ضعیفان بیرحمی قسی‌القلب، اینجاست که صداقت قربانی تملق می‌شود و پاکی رنگ می‌بازد، بلکه رنگ نیرنگ به‌خود می‌گیرد.

در دستگاه حکومتی سامانیان افراد و شخصیت‌هایی با تمایلات و گرایش‌های فکری و مذهبی مختلف در کمال آرامش و امنیت به‌سر می‌بردند "تا آن‌جا که امیر نصر سامانی و وزیر دانشمند و دانش‌پرور او ابولفضل بلعمی و شماری از سران حکومت از هواداران مذهب اسماعیلیه بودند."

در یک جامعهٔ استبداد زده، هیچ‌کس جرأت ندارد تا شخصیت واقعی خود را بروز دهد. همه نقش بازی می‌کنند و نمود هر کسی غیر از بودش است؛ همه تظاهر می‌کنند به‌خصوص در مسائل سیاسی و مذهبی که در نهایت به زیان حاکمیت تمام می‌شود.

هر یک از ما ایرانی‌ها هنگام سخن گفتن یک سری ارزش‌های والای معنوی را بر می‌شمریم ولکن در عمل ۱۸۰ درجه خلاف آن‌ها را انجام می‌دهیم؛ مثلاً در جامعه ما به‌هنگام سخن‌گفتن در میان جمع همواره صحبت از ارزش ایثار و استقامت و تقوی و درستکاری می‌شود ولکن عملاً، این مقام و موقعیت اداری، ثروت و امکانات مادی است که ارج نهاده می‌شود، به‌دیگر سخن میان ارزش‌های جمعی و فردی تفاوت فراوان وجود دارد زیرا روحیهٔ پنهان‌کاری و عدم ابراز عقاید تأثیرات فراوان روی مردم جامعه و حتی حکومت‌گران نهاده است هیچ‌کس به صراحت حرف دل خود را ابراز نمی‌دارد مگر به مخاطب خود کاملاً اطمینان داشته باشد.

استمرار سده‌ها خودکامگی بر همه‌چیز ما تأثیر گذاشته و اَنگ و نشان خود را زده است؛ چه در زیر سلطهٔ استبداد همگان باید خود را با معیارهای حاکمیت انطباق دهندکه این امر موجب افزایش تقیه و تظاهر می‌گردد. خودکامگی، جامعه‌ای هم‌شکل، هم‌رنگ، یکدست، یک‌عقیده و هم‌سلیقه می‌خواهد. مثلی است معروف که می‌گویند: خواهی نشوی رسوا، هم‌رنگ جماعت شو، چه رعایت هم‌رنگی در حکم وفاداری و ایمان تلقی می‌گردد و کسانی که شرایط هم‌شکلی و هم‌رنگی را نمی‌پذیرند ساختارشکن، نابه‌هنجار، باغی، طاغی و یاغی قلمداد گشته مطرود و منکوب می‌شوند در چنین وضعی مردم به‌منظور هماهنگی با معیارهای حاکمیت به تظاهر روی می‌آوردند.

اگر سلجوقیان در پهنهٔ سیاسی ایران پیدا نمی‌شدند و یا چند سالی دیرتر به‌قدرت می‌رسیدند، طومار خلافت عباسی برچیده می‌شد. سلجوقیان، شوکت، عزت و قدرت از دست‌رفته را به عباسیان باز گردانده و مانع رشد مذهب شیعه در ایران شدند. فرهنگ ایرانی، اسلامی را از رشد و اعتلاء باز داشتند. گرچه دربار سلجوقیان به تبعیت از دستگاه غزنویان "پر از علما و نویسندگان ایرانی بود و زبان رسمی کشور نیز زبان فارسی بود و حتی بر خلاف روش معمول ایام غزنوی، مکاتبات اداری دربار با این زبان انجام می‌گرفت." ولکن مهاجرت دستِ جمعی و گروهیِ ترکان به ایران، تأثیر فراوان بر گویش بسیاری از مناطق گذاشت.

یکی از ویژگی‌های بارز فرهنگ ما این است که میان عرصه‌های عملی و تجربهٔ زندگی اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و آرزوها و آمال ایدالی در عرصه هنر و ادب و فکر، فاصلهٔ زیادی وجود دارد. این تناقض میان فکر و عمل یکی از دشواری‌های فرهنگ ماست که شاید کمتر بدان توجه شده است. علت این است که در یک جامعهٔ استبداد زده، هیچ‌کس جرأت ندارد تا شخصیت واقعی خود را بروز دهد. همه نقش بازی می‌کنند و نمود هر کسی غیر از بودش است؛ همه تظاهر می‌کنند به‌خصوص در مسائل سیاسی و مذهبی که در نهایت به زیان حاکمیت تمام می‌شود.

اینکه تصور شود که روی کار آمدن سردودمان‌های تاریخ ایران تنها به قدرت و تدبیر و توانمندی و برندگی شمشیر آنان بوده و این یک فرد بوده است که بر کشور استیلا یافته و دولت و حکومتی را بنیاد نهاده، پنداری بیش نیست. بدیهی است هیچ‌کس نمی‌تواند منکر نبوغ و شایستگی بنیانگذاران باشد ولکن نباید هرگز فراموش کرد که "همواره این مردم ایران بوده‌اند که یکی را از حمایت خود محروم و دیگری را یاری کرده بر سرِ کار آورده‌اند؛ فراموش کردن حق مردم در این رخدادها از اشتباهات تاریخی است."

شاه اسماعیل تندرَوی، خشک‌مغزی و جزمی‌گری را به طرفدارن خود القا می‌کرد. او به جوانان ساده‌لوح تلقین می‌کرد تا به دگراندیشان، کینه ورزند و آنان را دشمن بدارند. مریدانش را نسبت به مردم و مردم را نسبت به مریدان دشمن و کینه‌ورز ساخت. او شوم‌ترین و زیان‌بارترین شیوه‌ها را در برخورد با دوست و دشمن برگزید و مریدان خود را به‌صورت موجوداتی سِحرشده در آورد و چنین حالتی را نشانهٔ صفای درون آنان شمرد. او رعایت مصالح قدرت سیاسی را بر هر مصلحت دیگری برتری داد و هر وسیله و شیوه را فدای رسیدن به هدف نمود. او اعتقاد کورکورانه می‌خواست و نه احترام آگاهانه؛ او دستور داد مرادبیگ جهان‌شاه‌لو را زنده در آتش کباب کنند و گوشت‌اش را بخورند. وقتی در جنگ مرو، پس از پیروزی جسد بی‌جان شیبک‌خان را به نزدش آوردند گفت هر کس سر نواب همایون ما را دوست دارد از گوشت بدن این دشمن من قدری میل نماید و قزلباش کرکس‌وار بر آن لاشهٔ متعفن یورش آوردند و گوشت بدن او را از هم دریده و خوردند