بریده‌هایی از کتاب خودکامگی و خودکامگان در تاریخ ایران؛ تحلیلی اجتماعی فرهنگی از تاریخ سیاسی ایران

اندیشهٔ نادرست، عمل نادرست به‌دنبال خود دارد؛ زیرا کژرَوَی از کژاندیشی نشأت می‌گیرد و آدمی مشکلی بیرون از خود ندارد جوامع نیز مشکلی بیرون از خود ندارند. اصولاً این خود از مشکلات است که کسی مشکل را به بیرون از خود نسبت دهد.

هرچند سیره‌نگاران درباری، بعدها نسب خاندان صفوی را به امام موسی کاظم (ع) هفتمین پیشوای شیعیان رسانیدند، ولی ریشهٔ مذهبی خاندان صفوی شبهه‌ناک است. زیرا مادر شاه اسماعیل یک زن مسیحی از نوادگان امپراطور ونیز بود و اجدادش از شیخ صفی گرفته تا خواجه علی صوفیان سنی شافعی مذهب بودند و پیشوند نام همه آن‌ها شیخ بود و خود شیخ‌صفی کُرد تبار بود و اشعاری به‌زبان آذری (زبان قدیم آذربایجان) بدو نسبت می‌دهند و این در زمان خواجه علی، نیای پنجم شاه اسماعیل بود که خاندان صفوی به شیعه گرویدند. بعداً که به سلطنت رسیدند، سید هم شدند. شاه اسماعیل که نیا، پدر و برادرش در جنگ اهل تسنن کشته شده بود حساسیت خاصی داشت.

در طول تاریخ ایرانی همواره از مرز و بوم و موجودیت خود دفاع کرده و هرگز آغازگر حمله به هیچ کشوری نبوده است حتی در تاریخ اساطیری، همیشه این تورانیان هستند که به ایران هجوم می‌آورند و ایرانیان به دفاع بر می‌خیزند.

همواره جریان‌های تندرو و بی‌منطق و خشک‌اندیش پس از مدتی به ضدخود تبدیل می‌شوند. به‌دیگر سخن تغییر ماهیت به ضد خود می‌دهند. خوارج در آغاز دشمن سرسخت و آشتی‌ناپذیر بنی‌امیه و در رأس آن‌ها معاویه بودند تا آن‌جا که به‌خاطر قبول حکمیت از سوی امام علی (ع)، آن بزرگوار را سازشکار دانسته، تکفیر کردند؛ ولکن همین تندروان به‌مرور به خدمت معاویه درآمدند و در راه تحکیم حکومت اموی دست به جنایت آلودند. سران قتلهٔ سیدالشهدا (ع)، افرادی همانند شبث‌بن‌ربعی و شمربن‌ذی‌الجوشن از خوارج بودند و عمربن‌سعد از بی‌طرف‌ها به‌شمار می‌رفت. حزب توده که در آغاز شعارهای تند ضد سرمایه‌داری و سلطنت می‌دادند و شادروان دکتر محمد مصدق را نوکر استعمار و سرسپردهٔ دربار می‌خواندند، به‌مرور بسیاری از آن‌ها به خدمت نظام سلطنت در آمدند و حتی شماری از توده‌ای‌ها از تئوریسین‌های نظام پهلوی شدند و با ساواک همکاری کردند.

قزلباش که پیش از ظهور صفویه در عرصهٔ سیاست. دراویش خانقاه‌ها بودند از جمله غلاه شیعه به‌شمار می‌رفتند که به اولوهیت ائمهٔ اطهار سلام‌الله اجمعین به‌خصوص حضرت علی‌بن‌ابیطالب (ع) قائل بودند. اینان هر چند در انجام واجبات دین همانند اقامهٔ نماز و گرفتن روزه و غیر هم سستی و کاهلی بلکه بی‌اعتنائی می‌کردند ولکن در اظهار محبت به خاندان عصمت و طهارت و انجام عزاداری به‌خصوص برای سیدالشهداء (ع) افراط می‌نمودند. اکنون که نزدیک چهارصد سال از سقوط صفویه می‌گذرد، لکن تأثیر این سلسله و حاکمیت ۱۵۰ سالهٔ قزلباش در این کشور، بر فرهنگ این جامعه هنوز هم کاملاً محسوس و ملموس است و هم‌اینک نیز هستند کسانی که ظرف سال نه یک رکعت نماز می‌خوانند و نه پایشان به مسجد می‌خورد و نه مهر در خانه‌شان پیدا می‌شود و نه قبلهٔ خانه خود را می‌شناسند ولکن در دههٔ محرم و عاشورا در سینه‌زنی و عزاداری و علامت‌برداری به افراط می‌گرایند.

تیمور با آگاهی از این تمایل جنگ‌طلبانه و ستیزه‌جویانه اقوام طرفدار خود اغلب مسائلی بی‌معنا و گاه نامفهوم و پیشِ پا افتاده و حتی خنده‌آور را دستآویز یورش خود به مناطق مختلف قرار میداد و صرف‌نظر از ظاهر دعوی تنها هدفش از این ایلغارها غارت و چپاول حاصل دست‌رنج مردمان بود و بس. اصولاً افرادی مثل چنگیز و تیمور برای انحراف اذهان از تضادهای داخلی به کشورگشائی روی می‌آوردند و چون موفق می‌شدند تضادهای داخلی از میان می‌رفت ولکن اگر در مسیر خود با مانع جدی روبه‌رو می‌شدند قطعاً تضادهای درونی ادامه و استمرار حکومت آن‌ها را با دشواری مواجه می‌ساخت. این شیوهٔ خودکامگان در طول تاریخ است که برای انحراف اذهان از مشکلات داخلی به فرافکنی پرداخته به بحران‌سازی در روابط خارجی می‌پردازند.

در یک جامعهٔ استبداد زده، هیچ‌کس جرأت ندارد تا شخصیت واقعی خود را بروز دهد. همه نقش بازی می‌کنند و نمود هر کسی غیر از بودش است؛ همه تظاهر می‌کنند به‌خصوص در مسائل سیاسی و مذهبی که در نهایت به زیان حاکمیت تمام می‌شود. در دوران ستمشاهی آن‌چه شاه و آمریکا را غافل‌گیر کرد این بود که از ظاهر رفتار و گفتار مردم به اشتباه می‌پنداشتند که همگان از اوضاع راضی‌اند.

وقتی مذهب در خدمت سیاست قرار می‌گیرد و تقوا خادم سیاست‌مداران می‌شود، احزاب و گروه‌ها، شوره‌زار جزمیت و دگم‌اندیشی می‌شوند و هر استعداد و قابلیتی را جوانه نزده می‌خشکانند و چون کسی وارد هر جریان سیاسی شود باید عقل خود را بیرون گذاشته و با عشق و ایثار و دل سپردن به رهبران، وارد جریان شود؛ زیرا در ایران فکر کردن و تصمیم‌گرفتن و امریه صادر کردن، از آنِ رهبران است و مطیع محض بودن، ایثار کردن، از جان و جهان گذشتن، از آنِ پیروان؛ گویی تا کسی به رهبری نرسد فاقد عقل و فکر و حتی احساس و اندیشه است؛

تراژدی غم‌بار و اسفناک بشر در این است که هرگز نمی‌تواند گذشته را باز گرداند و یا از نو بازسازی کند و یاحداقل از حافظهٔ تاریخ پاک و محو سازد.

از علل عمدهٔ قانون‌گریزی، بلکه قانون‌ستیزی ایرانیان، همین ریشه‌های تاریخی است و علت این‌که تا کنون در این کشور نهادهای مدنی پا نگرفته، همین رخدادهای اسفناک تاریخ ماست. غزنویان، سلجوقیان، خوارزم‌شاهیان، مغولان و تیموریان که چندین قرن متوالی بر ایران حکمرانی کردند از ایرانیان فرهنگ و مدنیت فرا گرفتند ولکن به جامعهٔ ما سمِّ مهلک بی‌فرهنگی و خشونت را تزریق کردند. چه دنیای ما دنیای تأثیر و تأثر است. ایران به اینان فرهنگ آموخت و آن‌ها برای ایران هنجارشکنی آوردند.

از علل عمدهٔ قانون‌گریزی، بلکه قانون‌ستیزی ایرانیان، همین ریشه‌های تاریخی است و علت این‌که تا کنون در این کشور نهادهای مدنی پا نگرفته، همین رخدادهای اسفناک تاریخ ماست. غزنویان، سلجوقیان، خوارزم‌شاهیان، مغولان و تیموریان که چندین قرن متوالی بر ایران حکمرانی کردند از ایرانیان فرهنگ و مدنیت فرا گرفتند ولکن به جامعهٔ ما سمِّ مهلک بی‌فرهنگی و خشونت را تزریق کردند. چه دنیای ما دنیای تأثیر و تأثر است. ایران به اینان فرهنگ آموخت و آن‌ها برای ایران هنجارشکنی آوردند. متأسفانه این روال همیشگی تاریخ ماست که هر از چند گاهی ایلی بیابان‌گردِ دور از مدنیت پا در رکاب کرده به‌سوی فلات ایران تاخت می‌آورد به‌گونه‌ای که ما در طول تاریخ سه‌هزار ساله خود (به‌طور متوسط) در هر ۲۰- ۳۰ سال، با یک تهاجم خارجی مواجه بوده‌ایم.

سوم؛ چون صفویه نخستین حکومت ملی بعد از اسلام را تشکیل دادند و خویشتن را میراث‌بر سلطنت و پادشاهی ایران می‌شمردند و ایرانیان نیز از دوران باستان، پادشاهان را دارای فره ایزدی و مورد تأیید خدواند می‌دانستند بنابر این صفویان از سه جهت از لحاظ سنت سلطنت در ایران خود را پادشاه و دارای فره ایزدی، از دیدگاه صوفی‌گری خویشتن را قطب و مراد و مرشد کامل و از جنبهٔ مذهبی سید اولاد پیامبر و جانشین ائمهٔ هدی سلام‌الله اجمعین، می‌دانستند. لهذا از سه میراث فرهنگی غنی و ریشه‌دار که هر کدام قرن‌ها در این کشور پیشنیه داشت و در ذهن و روح مردم رسوخ و نفوذ یافته بود، بهره جستند. از لحاظ سنت خانوادگی نیز خاندانی ریشه‌دار بودند که طی چند قرن مورد احترام و اقبال مردم قرار داشتند و با بسیاری از خاندان‌های سرشناس و حکومت‌گر پیوند خویشی داشتند.

دولت عباسی در حقیقت دولت مشترک ایرانی و عرب شد و ایرانیان از ارکان حکومت عباسی شدند از آن به بعد فقیه، مورخ، فیلسوف و ادیب و فرماندهٔ سپاه همگی خراسانی شدند. مع‌الوصف آن هدف عدالت‌خواهانه که ایرانیان از قیام خود داشتند تحقق نیافت. توده‌های مردم که از نهضت ضد اموی با جان و مال حمایت کرده بودند اکنون که می‌دیدند عباسیان همان راه امویان را می‌روند سخت از عملکرد آن‌ها خشمگین و افسرده و مأیوس گشتند. "روستائیان آشکارا می‌گفتند که خون خود را نریخته‌اند تا سر به اطاعت عباسیان که کاری برایشان نکرده‌اند فرود آورند."

رعایت هم‌رنگی در حکم وفاداری و ایمان تلقی می‌گردد و کسانی که شرایط هم‌شکلی و هم‌رنگی را نمی‌پذیرند ساختارشکن، نابه‌هنجار، باغی، طاغی و یاغی قلمداد گشته مطرود و منکوب می‌شوند در چنین وضعی مردم به‌منظور هماهنگی با معیارهای حاکمیت به تظاهر روی می‌آوردند.

خودکامگی، جامعه‌ای هم‌شکل، هم‌رنگ، یکدست، یک‌عقیده و هم‌سلیقه می‌خواهد.

امام علی (ع) می‌فرماید امویان پوستین اسلام را وارونه به تن کرده‌اند و امام حسین (ع) می‌فرماید بنی‌امیه ظرف اسلام را وارونه به‌دست گرفته‌اند به‌گونه‌ای که محتوای آن فرو ریزد.

یک نکته ظریف دیگر هم در خصوص جنگ چالداران مورد تغافل قرار گرفته و آن اینستکه در جنگ چالدران سلاح پیشرفته، تکنیک و تاکتیک قویتر و توانمندتر و فرماندهی آزموده، برایمان و ایثار چیره گشت و اشکار شد که ایمان جنگ آوران و رزمندگان هر اندازه مانند ایمان قزلباش در جنگ چالدران ژرف و نیرومند باشد در برابر سلاح پیشرفته آتشین کار از پیش نمی‌برد و باز آشکار گشت که تکنیک و تاکتیک قزلباش نسبت به قوای عثمانی عقب‌مانده‌تر و کهنه‌تر است.

اصولاً شاه اسماعیل، شاه عباس و نادر شاه و دیگر شاهان مستبد، خود نیز قربانی محیط استبدادپرور ایران بودند زیرا آنان از موهبت عظمای نظارت مردمی محروم بودند. چاپلوسانِ نانبه نرخ روز خور با تملق‌ها و گزافه‌گوئی‌ها، آنان را از راه صواب منحرف ساخته و دچار بیماری توهم خودبزرگ‌بینی کردند تا از برج عاج قدرت، مردم را حقیر و ناچیز ببینند. مردم هر عصری در کج‌روی‌های زمامداران خود سهیم‌اند.

اصولاً افرادی مثل چنگیز و تیمور برای انحراف اذهان از تضادهای داخلی به کشورگشائی روی می‌آوردند و چون موفق می‌شدند تضادهای داخلی از میان می‌رفت ولکن اگر در مسیر خود با مانع جدی روبه‌رو می‌شدند قطعاً تضادهای درونی ادامه و استمرار حکومت آن‌ها را با دشواری مواجه می‌ساخت. این شیوهٔ خودکامگان در طول تاریخ است که برای انحراف اذهان از مشکلات داخلی به فرافکنی پرداخته به بحران‌سازی در روابط خارجی می‌پردازند.

یژگی‌های بارز جنبش‌هائی از قبیل اسماعیلیه، اسطورهٔ قدسی بودن پیشوایان و مبری بودن داعیان از هر گونه خطا و لغزش بود. اینان گمان می‌کردند که رهبران، دارای نیروئی معجزه‌آسا هستند. باورهایشان که اندیشه‌های اشراقی و رمزی را که از مذاهب گنوسی مانوی و بدعت‌های گوناگون ایرانی و مسیحی و یهودی اخذ شده بود، منعکس می‌ساخت رهبران را دارای الهام خداوندی و بری از هرگونه سهو و خطا می‌پنداشتند. اینان هر چند از نارضامندی اجتماعی و آرزوهای اصلاحات اقتصادی و اجتماعی مردم به‌نهایت بهره‌جوئی می‌کردند ولی فاقد هدف‌های بزرگ اجتماعی و اقتصادی بودند.