بریده‌هایی از کتاب دوپامین، مولکولی با خواص شگفت انگیز

آلبرت اینشتین در این باره گفت «علاقه پرشور من به عدالت و مسئولیت اجتماعی همواره با عدم نیازم به تماس مستقیم با سایر انسان‌ها در تضاد بوده است.» او در جایی دیگر می‌گوید «من انسانیت را دوست دارم اما از انسان‌ها بیزارم.» درک مفاهیم انتزاعی عدالت اجتماعی و انسانیت برای اینگونه دانشمندان اسان است، اما آن‌ها در عمل نمی‌توانند با یک انسان دیگر راحت ارتباط برقرار کنند. زندگی شخصی اینشتین دشواری در برقراری ارتباط را نشان می‌دهد. او به علم بیشتر علاقه داشت تا به انسان‌ها. اینشتین دو سال قبل از طلاق درگیر رابطه با یکی از بستگان خود شد که سرانجام با او ازدواج کرد. چندی بعد به او هم خیانت کرد و با منشی خود دوست شد و احتمالا بعد از او هم با عده زیادی رابطه داشت. مغز سرشار از دوپامین اینشتین برای او هم نعمت بود و هم نفرین. سطح بالای دوپامین که به او امکان کشف نسبیت را داد از سوی دیگر سبب شد که نتواند رابطه پایدار انسانی داشته باشد و از عشق همدلانه درازمدت که به سیستم «اینجا و اکنون» وابسته است برخوردار شود.

عواطف ما وقتی به اوج می‌رسند که به دنیایی سرشار از احتمال‌های دلخواه فکر کنیم و زمانی دستخوش افول می‌شوند که با واقعیت مواجه شویم. وقتی الهه عشق که ما را به سوی حجله بخت فرامی خواند به عجوزه‌ای خواب‌آلود بدل شود که بینی چرکین خود را در دستمالی آلوده تخلیه می‌کند، ماهیت عشق - که دلیل ماندن بود - از رؤیاهای غوطه‌ور در دوپامین بیرون می‌آید و به چیزی دیگر تبدیل می‌شود... اما چه چیزی؟

دانشمندان قفسی مجهز به ماشین پرتاب قرص‌های غذا و ظرفی حاوی غذای آزمایشگاهی فراهم کردند. غذای آزمایشگاهی ساده بود اما بدون نیاز به کار در دسترس همه موشها قرار داشت. اما برای دریافت قرص‌های غذا از ماشین مخصوص هر موش باید حداقل ۴ بار اهرم را فشار می‌داد. موش‌هایی که سطح دوپامین نرمال داشتند فوری به سراغ ماشین غذا می‌رفتند. آن‌ها دوست داشتند با کار کردن به غذای بهتری دست پیدا کنند. اما موش‌های که فاقد دوپامین بودند به همان غذای ساده‌ای که در دسترس همه بود اکتفا می‌کردند. توانایی تلاش و کوشش با واسطه ترشح دوپامین به وجود می‌آید. البته عوامل بسیاری بر کیفیت این تلاش مؤثر هستند اما اگر دوپامین نباشد هیچ تلاشی هم در کار نخواهد بود.

مدار آرزوی دوپامین بسیار نیرومند است و سبب تمرکز فکر، ایجاد انگیزه و هیجان می‌شود. این مدار بر انتخاب‌هایی که انجام می‌دهیم نفوذ و تأثیر زیادی دارد، ولی قدرت آن بی‌حد و حصر نیست. حتی افراد معتاد نیز اگر اراده کنند می‌توانند پاک بمانند. آرزوها با گذشت زمان رنگ می‌بازند. بسیار اتفاق می‌افتد که تلویزیون را خاموش می‌کنیم و از روی کاناپه بلند می‌شویم و به ورزش یا دویدن می‌پردازیم. کدام یک از مدارهای مغز می‌تواند با مدار دوپامین دربیفتد و بر آن غلبه کند؟ مدار کنترل دوپامین.

نیز بسیاری از بازی‌های ویدئویی به دلیل زیبا بودن سبب ایجاد لذت‌های «اینجا و اکنون» می‌شوند. بسیاری از این بازی‌ها توسط گروهی از افراد بااستعداد با تکیه بر منابع و مراجع متعدد خلق شده‌اند و دارای جذابیت هستند. طبق گزارش تایمز لوس آنجلس در طراحی بازی آنلاین جنگ ستارگان: جمهوری قدیم ۸۰۰ نفر از چهار قاره جهان با هزینه بیش از ۲۰۰ میلیون دلار همکاری کردند. قلمرو این بازی بسیار گسترده است. اگر کسی بخواهد همه راه‌های مختلف آن را بازی کند باید ۱۶۰۰ ساعت به بازی ادامه دهد. بیهوده نیست که این میزان پول برای طراحی آن خرج کرده‌اند، احتمالا برگشت دارد. بازی خودرو دزدی بزرگ نسل پنجم یکی از موفق‌ترین بازی‌های کامپیوتری است که فقط ظرف ۳ روز یک میلیارد دلار فروش کرد. آمریکایی‌ها هر سال ۲۰ میلیارد دلار بازی‌های ویدئویی می‌خرند.

پارکینسون نوعی بیماری عصبی است که به دلیل کاهش دوپامین در مسیرهای عصبی مربوط به کنترل حرکت عضلات به وجود می‌آید. به زبان ساده‌تر دوپامین دنیای درونی ایده‌های ما را به عمل تبدیل کرده و از این راه اراده ما را به جهان تحمیل می‌کند. اگر در مدارهای مغز دوپامین به میزان کافی موجود نباشد، فرد دچار خشکی و لرزش بدن می‌شود و مجبور است آهسته حرکت کند. پزشکان برای درمان این بیماری داروهایی تجویز می‌کنند که سطح دوپامین را افزایش می‌دهند. در بیشتر افرادی که این داروها را مصرف می‌کنند مشکلی به وجود نمی‌آید. اما از هر شش بیماری که این داروها را مصرف می‌کنند یک نفر دچار رفتار پرخطر و لذت‌جویانه می‌شوند مانند قماربازی افراطی، ارتباط جنسی بیش از حد و خرید از فروشگاه‌ها به گونه‌ای وسواسی.

اعتیاد از تقویت آرزو با واسطه مواد شیمیایی سرچشمه می‌گیرد. این سیستم حساس به ما می‌گوید خواستن یا نخواستن ما حریف سلطه و اجبار ناشی از ترشح دوپامین نمی‌شود. در این حال دیگر مهم نیست چیزی که می‌خواهیم مفید است یا مرگبار. اعتیاد خاص شخصیت‌های ضعیف و ناشی از فقدان اراده نیست. اعتیاد وقتی به وجود می‌آید که مدار آرزو به دنبال تحریک افراطی وارد مرحله‌ای آسیب شناختی می‌شود. اگر سیستم دوپامین را به شکلی شدید و تا مدتی طولانی تحریک کنیم، مثل سیلی خروشان قدرت می‌گیرد و وقتی چنین سیلی زندگی کسی را آماج خود قرار دهد ایستادن در برابر آن دشوار خواهد بود.

دوپامین مولد آرزو بوده و بر همه بخش‌های مغز غلبه دارد. ما در بسیاری از موارد زندگی انتخاب‌هایی می‌کنیم که شاید خیلی به نفع ما نباشند، اما توان مقاومت در برابر آن‌ها را نداریم. گویی نوعی تحریک شدید و فراگیر اراده ما را فلج می‌کند تا تن به لذت‌های گذرا بسپاریم. شاید این لذت آنی مصرف یک بسته چیپس در شرایطی باشد که تحت رژیم غذایی هستیم یا ولخرجی شبانه در وقتی باشد که از نظر مالی در تنگنا هستیم. داروهایی که فعالیت دوپامین را تحریک می‌کنند می‌توانند موجب بروز رفتارهای تکانه‌ای شوند. یکی از معتادان کوکائین زمانی گفت «هر وقت یک خط کوکائین می‌زنم حس می‌کنم آدم دیگری هستم.» و اولین چیزی که آن آدم دیگر دلش می‌خواهد مصرف یک خط دیگر از کوکائین است. وقتی معتاد سیستم دوپامین خود را تحریک می‌کند این سیستم تقاضای تحریک بیشتری می‌کند. به همین دلیل است که معتادان کوکائین به دنبال مصرف کوکائین سیگار می‌کشند. نیکوتین مانند کوکائین منجر به رهاسازی

اگر وجود خود را منحصر به مدارهای دوپامینی بدانیم در عالم تحقیق و احتمال به دام می‌افتیم. دنیای واقعی «اینجا و اکنون» را طرد می‌کنیم یا از آن وحشت می‌کنیم، چرا که قادر به کنترل آن نیستیم. ما فقط می‌توانیم آینده را کنترل کنیم. افراد دوپامینی از دست دادن کنترل را دوست ندارند. اما آینده واقعی نیست. حتی یک ثانیه بعد هم غیرواقعی است. امور واقع همان امور مربوط به زمان حال هستند و این امور را باید همانگونه که هستند قبول کرد. این‌ها واقعیت‌هایی هستند که نمی‌توانیم برای آنکه بیشتر مناسب حال ما باشند حتی ذره‌ای تغییرشان دهیم. دنیای واقعی این است. آینده یعنی جایی که موجودات دوپامینی در آن زندگی می‌کنند دنیای خیال و توهم است.

اگر از یک فیلسوف بپرسید «جوهر انسانیت چیست» تعجبی ندارد اگر بگوید «اراده آزاد» جوهر انسانیت یعنی توانایی حرکت در محدوده‌ای فراتر از غرایز و فراسوی واکنش‌های خودکار در برابر محیط، توانایی سبک و سنگین کردن گزینه‌ها، در نظر گرفتن مفاهیم بالاتری چون ارزش‌ها و اصول و سپس انتخاب آگاهانه برای ارتقاء مزایای زندگی اعم از عشق، پول یا اعتلای روح. همه این‌ها وابسته به دوپامین هستند. اگر از یک فرد دانشگاهی همین سوآل را بپرسید ممکن است بگوید جوهر وجود «درک جهان» است. چنین فردی می‌تواند فراتر از اطلاعات حواس مادی حرکت کند و به درک و دریافت معینی برسد. چنین شخصی به تحقیق و داوری می‌پردازد و پیش‌بینی‌هایی انجام می‌دهد. او می‌تواند مسائل را درک کند و همه این‌ها نیز از برکت دوپامین است.

بارها نشان داده شده اگر کسی با فردی که عضو گروه دگرباشان است آشنایی مستقیم داشته باشد، در نگرش او نسبت به این گروه تغییر زیادی ایجاد می‌شود. در مواردی که امکان آشنایی مستقیم نباشد رسانه‌ها از جمله تلویزیون می‌توانند در شناساندن این گروه‌ها به سایر اعضای جامعه مفید باشند.»

تصمیم‌های منطقی و عقلانی بسیار سست و شکننده‌اند و با دریافت اطلاعات جدید می‌توان در آن‌ها تجدید نظر کرد. تصمیم‌های غیرمنطقی و غیرعقلانی پایدارترندو سیستم دوپامین آرزو و «اینجا و اکنون» می‌توانند در اخذ آن‌ها به کار گرفته شوند. مهم‌ترین ابزارهای اخذ چنین تصمیم‌هایی با واسطه سیستم‌های مذکور هیجاناتی چون ترس، هوس و همدلی هستند. در میان این‌ها ترس از همه مهم‌تر است. به همین دلیل است که می‌بینیم در بیشتر آگهی‌های تبلیغاتی برای انتخابات کاندید رقیب را فردی خطرناک جلوه می‌دهند.

محل تلاقی مدارهای دوپامین آرزو و دوپامین کنترل. در اینجاست که فرد گزینه‌ها را سبک و سنگین می‌کند و گزینه‌ای را که به بهترین وجه ضامن منافع آینده اوست انتخاب می‌کند.

عوامل بسیاری بر رفتار انسان تأثیر دارند: تأثیر ژن‌های مختلف بر هم، خانواده‌ای که فرد در آن بار می‌آید، تشویق به خلاق بودن در جوانی. داشتن یک ژن خاص فقط بخشی از معادله است.

از دید دوپامین، داشتن مهم نیست، به دست آوردن مهم است. اگر مثل یک آواره زیر یک پل زندگی می‌کنید دوپامین کاری می‌کند که هوس داشتن یک خیمه به سرتان بزند. اما اگر در گران‌ترین عمارت جهان زندگی می‌کنید، دوپامین کاری می‌کند آرزو کنید که قصری روی ماه داشته باشید. دوپامین استانداردی برای خوب ندارد و دنبال رسیدن به هیچ خط پایانی نیست. مدارهای دوپامینی مغز را فقط با احتمال بروز پیشامدهای جدید و دلپذیر می‌توان تحریک کرد. حتی اگر اوضاع فعلی خوب و بر وفق مراد باشد دوپامین شعار «بیشتر» را سر می‌دهد.

در قلمرو علم همیشه باید به یافته‌ها شک کرد، مخصوصا اگر کسی در تحقیق به همان چیزی برسد که انتظارش را داشت.

«مقاومت در برابر وسوسه بهای روانی دارد. یعنی داوطلبانی که در برابر وسوسه مقاومت کرده بودند در برابر شکست زودتر تسلیم می‌شدند.» به عبارتی اگر کسی رژیم لاغری بگیرد به ازای هر بار مقاومت در برابر وسوسه خوردن، در برابر وسوسه بعدی توان ایستادگی کمتری خواهد داشت. پس اراده منبعی محدود و پایان‌پذیر است.

عشق‌های نخستین مانند سوار شدن بر چرخ و فلکی هستند که کنار پلی قرار دارد. آدم می‌تواند هر چند بار که دلش می‌خواهد سوار این چرخ و فلک شود و سفر کند. اما در پایان به جایی می‌رسد که سفرش را از آن شروع کرده بود. هر بار که نوای موسیقی متوقف می‌شود و پای مسافر به زمین می‌رسد با انتخابی روبرو می‌شود: آیا یکبار دیگر سوار شود یا قیدش را بزند و دل به عشقی تازه بسپارد.

به زبان عام «مهم» بودن چیزی به معنی ارتباط داشتن آن با ترشح دوپامین است.

طبق نظر هلن فیشر مردم‌شناس، عشق نخستین یا «سودایی» حدود ۱۲ الی ۱۸ ماه طول می‌کشد. پس از این مرحله برای آنکه دو طرف به یکدیگر وابسته بمانند به نوع دیگری از عشق نیاز دارند که آن را عشق صمیمانه می‌نامند. واسطه بروز عشق صمیمانه مکانیسم‌ها و تجربه‌های «اینجا و اکنون» مغزهستند