بریده‌هایی از کتاب دوپامین، مولکولی با خواص شگفت انگیز

دانشمندان گروه دیگری از داوطلبان را جلوی کامپیوتر گذاشتند و دیدند که در میان انواع تصاویر موجود در اینترنت، تصاویر زنان برهنه با درصد بالاتری افراد را به تمرکز و پیگیری وسواس‌گونه وادار می‌کند. نیز دریافتند که نشان دادن «تصاویر تحریک‌کننده جنسی» به افراد، هنگامی که در پی انجام کار دیگری هستند می‌تواند ناراحت‌کننده باشد. (آماتورها می‌توانند این مسئله را در منزل امتحان کنند.) در پایان این مطالعه دانشمندان نتیجه گرفتند که رفتار وسواس‌گونه جنسی می‌تواند با مشاهده تصاویر مستهجن در اینترنت تقویت شود.

امروزه تصاویر مستهجن به مدد اینترنت بیش از گذشته در دسترس عموم قرار دارند. برخی قبول دارند که اعتیاد به دیدن تصاویر هرزه‌نگاری حتی در افرادی که کاملا سالم هستند و دارویی مصرف نمی‌کنند ممکن است به وجود آید. در سال ۲۰۱۵ روزنامه دیلی میل نوشت که در انگلیس تقریباً از هر ۲۵ نفر جوان بالغ یک نفر به انحراف جنسی اعتیاد دارد. گزارشگر روزنامه با محققان کمبریج مصاحبه کرده بود. آن‌ها مغز افراد جوان را حین تماشای فیلم‌های هرزه‌نگاری اسکن کرده بودند و همانطور که حدس می‌زدند، مدارهای دوپامین این افراد حین تماشای این فیلم‌ها بسیار فعال شده بودند. وقتی به این افراد به جای فیلم‌های هرزه‌نگاری فیلم‌های معمولی نشان دادند فعالیت مدارهای دوپامین به سطح عادی برگشت.

از دید خودش این کار نشانه ضعف اخلاقی بود و گناه محسوب می‌شد. لذا سعی کرد ارتباطش را با مراکز مذهبی بیشتر کند تا بتواند بر حس اجبار و وسواسی که تحت فشارش بود غلبه کند. مرتب به کلیسا می‌رفت و در جلسه‌های اعتراف شرکت می‌کرد و از حمایت‌های عاطفی بهره می‌گرفت تا بتواند این عادت را ترک کند. اما وقتی برای ماموریت شغلی به مناطق دور رفت اوضاع بدتر شد. چون نمی‌توانست با مردم آنجا حرف بزند تنها ماند و اجبار و وسواس‌اش برای مشاهده هرزه‌نگاری بیشتر شد. با خود گفت «چیزی که کار را دشوار می‌کند نزاع و تعارض درونی است. باید با خودم مبارزه کنم.» حس می‌کرد اختیار از دستش بیرون رفته. دیگر معتقد نبود که انجام این کار از نظر اخلاقی نوعی خطای فاحش است. به خودش گفت «باید چاره‌ای برای حل این مشکل پیدا کنم. چون ممکن است یکروز بخواهم ازدواج کنم.»

نوح مرد ۲۸ ساله‌ای است که به دلیل عدم توان خودداری از تماشای فیلم‌های هرزه‌نگاری به مشاور مراجعه کرد. او در خانواده‌ای مذهبی بار آمده و اولین‌بار در ۱۵ سالگی با هرزه‌نگاری آشنا شده بود. آن موقع داشت دنبال چیزی در اینترنت می‌گشت که تصادفا تصویر برهنه زنی را دید و از همان وقت گرفتار مشکل شد. در ابتدا اوضاع خیلی بد نبود. از طریق یک مودم تلفنی (شماره‌گیر) به اینترنت وصل می‌شد و بارگذاری تصاویر خیلی طول می‌کشید. به عبارتی نارسایی فناوری میزان دریافت دوز روزانه او را محدود می‌کرد. اکنون تصاویری که در روزهای نخست مشاهده می‌کرد به نظرش خیلی معمولی بودند. با گذشت زمان همه چیز تغییر کرد. وقتی اینترنت با پهنای باند وسیع از راه رسید و توانست تصاویر را با سرعت بالا دانلود کند عادت کرد هر روز به تماشای فیلم‌ها و تصاویر ویدئویی مستهجن بپردازد. به تدریج ظرفیت تحمل و آستانه هیجانش بالا رفت و به جای دیدن تصاویر معمولی گذشته به مشاهده هرزه‌نگاری‌های افراطی روی آورد.

البته برای آنکه مغز گرفتار وسواس جنسی شود، نیازی به مصرف داروهای ضدپارکینسون نیست. کافی است کسی در مثلث «دوپامین، فناوری و هرزه‌نگاری» به دام بیفتد.

یکی دیگر از خطرهای مصرف داروهای ضدپارکینسون، زیاده‌روی جنسی است. در یکی از مطالعات کلینیک مایو، که بیماران را به منظور بررسی میزان تأثیر دارودرمانی پیگیری می‌کردند، مرد ۵۷ ساله‌ای را یافتند که ال- دوپا مصرف می‌کرد و روز دو بار یا در صورت امکان به دفعات بیشتر با همسرش نزدیکی می‌کرد. از آنجا که همسرش و خودش هر دو تمام وقت کار می‌کردند و برنامه کاری همسرش بسیار فشرده بود، ارضای نیازهای جنسی‌اش برای همسرش بسیار دشوار شده بود. تازه بعد از بازنشستگی در سن ۶۲ سالگی اوضاع برای این بیمار بدتر شد. چون نسبت به دو نفر از اعضای دور خانواده و نیز یکی از زنان محله نظر پیدا کرده بود. سرانجام زنش مجبور شد کارش را رها کند که بتواند پاسخگوی نیازهای جنسی شوهرش باشد. یکی از بیماران نیز زیاده‌روی جنسی خود را به شکل صرف ساعت‌ها وقت در اتاق گفتگوی بزرگسالان در اینترنت بروز می‌داد - اما حتی افراد سالم نیز که هیچ‌گونه دارویی مصرف نمی‌کنند مستعد فعال شدن دوپامین به دنبال بازدید از صفحات هرزه‌نگاری وب هستند.

در مجموع این فرد که وضع مالی چندان خوبی هم نداشت قریب ۱۰۰ هزار دلار قمار کرد. یان وقتی در سال ۲۰۱۰ مقاله‌ای در باره ارتباط داروهای ضدپارکینسون با قماربازی خواند، توانست چاره مشکل خود را پیدا کند. دیگر کاباسر را مصرف نکرد و قماربازی قطع شد. چرا بعضی از کسانی که داروهای ضد پارکینسون مصرف می‌کنند به رفتارهای مخرب روی می‌آورند، اما بیشتر افراد چنین مشکلی پیدا نمی‌کنند؟ شاید افرادی که دچار عوارض دارویی می‌شوند دارای نوعی آسیب‌پذیری ارثی هستند. مثلا افرادی که سابقه قماربازی افراطی دارند بیشتر از دیگران به دنبال مصرف داروهای ضدپارکینسون به قماربازی روی می‌آورند. این نکته نشان می‌دهد که احتمالا وجود برخی ویژگی‌های شخصیتی فرد را نسبت به عوارض جانبی داروها مستعدتر می‌کند.

در مارس ۲۰۱۲ وکلا برای یان، یکی از ساکنان ۶۶ ساله ملبورن دادخواستی را در دادگاه عالی مطرح کردند. طبق این دادخواست او از شرکت داروسازی فایزر شکایت کرد که یکی از داروهای ساخت این شرکت به نام کاباسر (Cabacer) سبب برباد رفتن همه دارایی‌اش شده است. پزشکان در سال ۲۰۰۳ تشخیص دادند که او به بیماری پارکینسون مبتلا شده است و به او داروی کاباسر را تجویز کردند. یان در سال ۲۰۰۴ مصرف دارو را دو برابر کرد و از همان زمان بود که مشکلات شروع شد. یان در آن هنگام به بازی‌های پوکر ویدئویی مشغول شد. با توجه به اینکه بازنشسته بود، حقوق مختصری معادل ۸۵۰ دلار در ماه می‌گرفت. اما با وجودی که همه پس‌اندازش را صرف این بازی می‌کرد باز کفاف نمی‌داد. برای آنکه بتواند ادامه دهد ماشین‌اش را ۸۲۹ دلار فروخت. همه داروندارش را به ارزش ۶۱۳۵ دلار گرو گذاشت و ۳۵۰۰ دلار هم از دوستان و نزدیکانش قرض گرفت. ۵۰۰۰ دلار نیز از موسسات مالی وام دریافت کرد و سرانجام پس از هفت سال خانه‌اش را هم فروخت.

معمولا عده‌ای خود را به این شیوه فریب می‌دهند. در زندگی روزمره کمتر چیزی مانند برنده شدن در لاتاری می‌تواند عجیب باشد. اینکه یک نفر دچار «حاملگی چهارقلوی تک تخم» شود یا «دستگاه فروش» روی سر خریدار برگردد و او را بکشد، بیشتر محتمل است. اینکه صاعقه به سر کسی بخورد بیشتر احتمال دارد تا برنده شدن همان شخص در لاتاری. با این همه می‌بینیم میلیون‌ها نفر هنوز بلیت بخت آزمایی می‌خرند و به خود می‌گویند «بالاخره یک نفر باید برنده شود.» شخصی که تحت تأثیر ترشح دوپامین بلیت لاتاری خریده می‌گوید «چه بسا همین بلیت یک دلاری برنده شود.» چنین امیدی غیرمنطقی است. اما کسانی که هر روزه داروهای محرک ترشح دوپامین مصرف می‌کنند دچار اختلال‌های شدید در قضاوت می‌شوند

پس از مصرف دارو به داوطلبان اجازه دادند قماربازی کنند. محققان پی بردند داوطلبانی که قرص‌های بالابرنده سطح دوپامین را مصرف کرده بودند نسبت به کسانی که دارونما گرفته بودند، شرط‌بندی‌های پرخطری را با مقدارهای بالاتر انجام داده‌اند و این تأثیر در مردان بیشتر از زنان دیده می‌شد. سپس ازداوطلبان درباره احساسی که داشتند سوآل شد. اما از این حیث هیچ تفاوتی بین دو گروه اصلی و کنترل وجود نداشت. یعنی تحریک مدار دوپامین سبب تقویت رفتار تکانه‌ای شده بود، بدون آنکه خرسندی یا رضایت خاطری ایجاد کرده باشد. در واقع میزان خواستن بیشتر شده بود اما علاقه افزایش نیافته بود. وقتی دانشمندان از میدان‌های مغناطیسی برای بررسی مغز داوطلبان استفاده کردند متوجه نکته دیگری شدند: اینکه هر چه سلول‌های دوپامینی فعال‌تر می‌شدند، داوطلبان قمارباز انتظار داشتند پول بیشتری برنده شوند.

در بیشتر افرادی که این داروها را مصرف می‌کنند مشکلی به وجود نمی‌آید. اما از هر شش بیماری که این داروها را مصرف می‌کنند یک نفر دچار رفتار پرخطر و لذت‌جویانه می‌شوند مانند قماربازی افراطی، ارتباط جنسی بیش از حد و خرید از فروشگاه‌ها به گونه‌ای وسواسی. این‌ها شایع‌ترین حالت‌هایی هستند که به ما در مورد تحریک سیستم دوپامینی هشدار می‌دهند. محققان انگلیسی برای بررسی میزان این خطر، دارویی به نام ال- دوپا را بین پانزده داوطلب سالم تجویز کردند. ال دوپا در مغز به دوپامین تبدیل می‌شود و به همین دلیل از آن در درمان پارکینسون استفاده می‌کنند. آن‌ها در این مطالعه به پانزده داوطلب دیگر (گروه کنترل) دارونما یا پلاسبو دادند. هیچ‌یک از داوطلبان این مطالعه نمی‌دانستند ماده‌ای که به آن‌ها داده می‌شود واقعی است یا دارونما.

شخصیت دوپامینی می‌تواند به شکل‌های گوناگونی که قبلا شرح دادیم بروز کند. این شخصیت‌ها یک وجه مشترک دارند: نمی‌توانند از موهبت‌های زمان حال لذت ببرند و پیوسته به فکر آینده‌ای پربارتر و دلپذیرتر هستند.

علاوه بر داروهایی که به منظور تفریح و تفنن مصرف می‌شوند، برخی از داروهایی که در پزشکی مصرف می‌شوند نیز می‌توانند ترشح دوپامین را تحریک کنند. به دنبال مصرف اینگونه داروها و افزایش دوپامین گاهی مسائل و مشکلات عجیبی ایجاد می‌شود. پارکینسون نوعی بیماری عصبی است که به دلیل کاهش دوپامین در مسیرهای عصبی مربوط به کنترل حرکت عضلات به وجود می‌آید. به زبان ساده‌تر دوپامین دنیای درونی ایده‌های ما را به عمل تبدیل کرده و از این راه اراده ما را به جهان تحمیل می‌کند. اگر در مدارهای مغز دوپامین به میزان کافی موجود نباشد، فرد دچار خشکی و لرزش بدن می‌شود و مجبور است آهسته حرکت کند. پزشکان برای درمان این بیماری داروهایی تجویز می‌کنند که سطح دوپامین را افزایش می‌دهند.

سیگار تنها چیزی که دارد اعتیاد است. فرد سیگاری برای آنکه احساس ناخوشایند وسوسه سیگار را از خود دور کند مجبور است به سیگار کشیدن ادامه دهد و مثل آدمی است که در تمام روز وزنه سنگینی را با خود حمل می‌کند و به این دلیل که با پایین گذاشتن وزنه احساس راحتی و آسایش می‌کند به مصرف سیگار ادامه می‌دهد. اعتیاد از تقویت آرزو با واسطه مواد شیمیایی سرچشمه می‌گیرد. این سیستم حساس به ما می‌گوید خواستن یا نخواستن ما حریف سلطه و اجبار ناشی از ترشح دوپامین نمی‌شود. در این حال دیگر مهم نیست چیزی که می‌خواهیم مفید است یا مرگبار. اعتیاد خاص شخصیت‌های ضعیف و ناشی از فقدان اراده نیست. اعتیاد وقتی به وجود می‌آید که مدار آرزو به دنبال تحریک افراطی وارد مرحله‌ای آسیب شناختی می‌شود. اگر سیستم دوپامین را به شکلی شدید و تا مدتی طولانی تحریک کنیم، مثل سیلی خروشان قدرت می‌گیرد و وقتی چنین سیلی زندگی کسی را آماج خود قرار دهد ایستادن در برابر آن دشوار خواهد بود.

نیکوتین در واقع دارویی نامعمول است چون هیچ کاری انجام نمی‌دهد غیر از تحریک اجباری به مصرف بیشتر. طبق مطالعه محققی به نام رونالد جی.گریفیت، استاد روانپزشکی و علوم رفتاری دانشگاه جان هاپکینز می‌گوید «اگر به کسی نیکوتین بدهید، برای بار نخست از آن خوشش نمی‌آید. از این لحاظ نیکوتین با سایر داروهای اعتیادآور که افراد از همان بار اول مصرف به آن‌ها علاقه‌مند می‌شوند و به مصرف ادامه می‌دهند، فرق دارد.» نیکوتین آدم را مثل ماری جوانا نشئه یا مثل الکل مست یا مثل سرعت، تحریک نمی‌کند. بعضی می‌گویند مصرف نیکوتین سبب آسودگی یا هشیاری آن‌ها می‌شود. اما در واقع مهم‌ترین تأثیر آن تحریک مصرف بیشتر نیکوتین و ایجاد چرخه‌ای معیوب است.

معتادان در بسیاری از مواقع تصمیم‌های رفلکسی و تکانه‌ای می‌گیرند که می‌توانند زیان‌بار باشند. رفتار تکانه‌ای وقتی به وجود می‌آید که فرد برای لذت‌های آنی ارزش زیادی قائل باشد و به پیامدهای بلند مدت اعمال خود فکر نکند. دوپامین مولد آرزو بوده و بر همه بخش‌های مغز غلبه دارد. ما در بسیاری از موارد زندگی انتخاب‌هایی می‌کنیم که شاید خیلی به نفع ما نباشند، اما توان مقاومت در برابر آن‌ها را نداریم. گویی نوعی تحریک شدید و فراگیر اراده ما را فلج می‌کند تا تن به لذت‌های گذرا بسپاریم. شاید این لذت آنی مصرف یک بسته چیپس در شرایطی باشد که تحت رژیم غذایی هستیم یا ولخرجی شبانه در وقتی باشد که از نظر مالی در تنگنا هستیم.

دوپامین میانه خوبی با وجدان ندارد. حتی برعکس، دوپامین سرچشمه مکر و فریب به منظور تحقق آرزوست.

من شکست نخوردم، فقط ده هزار راه را که به مقصد نمی‌رسیدند امتحان کردم. توماس ادیسون

مدار کنترل دوپامین سرچشمه تخیل است و به فرد امکان می‌دهد به آینده نظر کند و پیامد تصمیم‌های خود را ببیند و به این ترتیب بتواند گزینه‌های بهتری را انتخاب کند.

صرف خواستن به ندرت ما را به جایی می‌رساند. باید راهی نیز برای رسیدن به وصول خواسته‌های خود پیدا کنیم و فکر کنیم آیا رسیدن به این خواسته‌ها ارزش دارد یا نه.