بریده‌هایی از کتاب دینداری خوب

یکی از اوصاف ستودنی پیامبر اسلام که در قرآن ذکرشده، این است که وقتی کسی حرف می‌زد، «سراپا گوش» می‌شد: «وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یؤْذُونَ النَّبِی وَیقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیرٍ لَّکمْ یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَیؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِینَ آمَنُوا مِنکمْ»(توبه: ۶۱)؛ و از آنان کسانی‌اند که پیامبر را می‌آزارند و می‌گویند: او (سراپا) گوش است -شنوای سخن هر کسی است ـ بگو: گوشِ نیکوست برای شما، به خدا ایمان دارد و مؤمنان را باور می‌ارد ـ سخن و مشورت ایشان را با خوش‌گمانی پذیراست- و رحمتی است برای کسانی از شما که ایمان آورده‌اند...

آغشته به فلسفه و هنر که شدی، اگر دیندار بمانی، دینداری‌ات به جهت ورزه‌های فلسفی تو، تا حدّ ممکن خردمندانه، خرافه‌گریز و تجربه‌گرا خواهد بود، و از جهت هنردوستی و زیبایی‌جویی‌ات، تا حدّ ممکن جمال‌شناسانه، عُرفایی و آمیخته با آشتی و دوستی؛ و مجموعاً دینداری برای تو می‌شود رهیافتی معنابخش، به‌منظور تجربهٔ ابعاد دیگری از هستی. بالا رفتن؛ یا اگرنه، پهنا گرفتن. فلسفه و هنر دین تو را، تا جای ممکن، خردمندانه، انسان‌مدار و زیباآیین خواهند کرد. فلسفه و هنر پادزهرهای فرهنگیِ بنیادگرایی و خشونت‌گستری دینی هستند.

اگر دین را به‌مثابه روزنه ببینیم، خودمان را از روزنه‌های دیگری همچون هنر و فلسفه مستغنی نخواهیم دید. فلسفه دست‌هایت را از جزمیت‌های یقین‌نُما خالی می‌کند. هنر و ادبیات دست‌های خالی‌شده‌ات را پُر می‌کنند.

فلسفه به تو خواهد آموخت که زیر پای عقایدت آن‌قدر قرص و محکم نیست، که این‌همه پُرحمیّت و ملتهب، روزگارت را به دفاع از آنها سپری می‌کنی. فلسفه به تو می‌آموزد که خود را با باورهایت هم‌هویت نکنی. به باورهایت گره نزنی و به جای آنکه نگران از دست رفتن عقایدت باشی، بپایی که مبادا در جست‌وجوی حقیقت، از انصاف و بی‌طرفی و راستی غفلت کنی. به سیر درست و رهایی‌بخش بیندیشی و نه نگهبانی از مقصدی که اکنونِ توست.

دعا می‌کند که از «او» دور نیفتد و جدا نگردد. چرا که می‌داند جداماندگی از او، ورشکستگی است و همراهی او، بهشت: هزار دشمنم ار می‌کنند قصد هلاک / گَرَم تو دوستی از دشمنان ندارم باک

«راه تو به هر روش که گویند خوش است»؛

(۵) فَکیفَ لی بِتَحْصیلِ الشُّکرِ، وَ شُکری اِیاک یفْتَقِرُ اِلی شُکرٍ، فَکلَّما قُلْتُ لَک الْحَمْدُ، وَجَبَ عَلَی لِذلِک اَنْ اَقُولَ لَک الْحَمْدُ (مناجات الشاکرین). «من چگونه حق شکر را ادا کنم، درحالی‌که شکرگزاری‌ام از تو، خود نیازمند شکرگزاری دیگری است و هربار که بگویم: ستایش تو را است، ملزم می‌شود که به این خاطر باز بگویم: ستایش تو را است».

محمد مصطفی می‌گوید وقتی انسانی بیمار است، گویی خداست که بیمار است: «پروردگار در روز قیامت می‌گوید: ای فرزند آدم، بیمار شدم و به عیادتم نیامدی. (آدمی) می‌گوید: پروردگار من! چگونه به عیادت تو آیم حال آن که تو خداوندگار جهانیانی؟ می‌گوید: آیا ندانستی که بنده‌ام بیمار است و به عیادتش نرفتی، آیا ندانستی که اگر به عیادت او می‌رفتی، مرا نزد وی می‌یافتی؟ ای فرزند آدم! از تو طعام طلبیدم و مرا ندادی! (آدمی) می‌گوید: پروردگار من! چگونه تو را طعام دهم، حال آنکه تو پروردگار جهانیانی؟ می‌گوید: آیا به یاد نداری که بنده‌ام از تو طعام طلبید و تو او را طعام ندادی

در حضور جلیل خداوند، باید آرزوهای بزرگ آورد. چه آرزو، خواسته و حاجتی بزرگ‌تر از محبت. گرانسنگ‌تر از اینکه فیض محبت او در ما جاگیر شود و دل ما لبالب شود از محبت او، محبت دوستان او و محبت هر آنچه ما را به او نزدیک می‌کند. محبت و دیگر هیچ.

ادیان حامل ما هستند و نه محمول ما. بناست خاصیت رسانایی و دستگیری داشته باشند. بناست سبکسارمان کنند و نه سنگین‌بار. مولانا می‌گفت نگاه ما به دانش و معرفت هم چنین نگاهی باید باشد. علم حمّال اهل دل است و محمول اهل تن. حرکت صاحبدلان را تسریع می‌کند، اما با سنگین کردن شانه‌های اهل ظاهر، سیر آنها را کُند خواهد کرد. علم‌های اهل دل حمّالشان علم‌های اهل تن احمالشان علم چون بر دل زند یاری شود علم چون بر تن زند باری شود (مثنوی: دفتر اول)

دینداری خوب آنست که فروتنانه و عاری از برتری‌خواهی باشد.

دینداری خوب آن است که به معنی طلب باشد و نه تملّک. دین دارایی تو نیست، طلب توست.

به‌گفتهٔ مایستراکهارت: «می‌توانی خدا را عشق بنامی؛ می‌توانی خدا را خوبی بنامی؛ اما بهترین نام خدا این است: شفقت»

عارف نامدار مسیحی، مایستر اکهارت (۱۲۶۰–۱۳۲۷) گفته است: «اگر کسی در بالاترین شور و جذبه‌اش متوجه انسان بینوایی شود که نیازمند چند لقمه است، برای او بهتر است که شور و جذبه‌اش را رها سازد و به آن نیازمند خدمت کند».

ابوالحسن خرقانی حکایت می‌کند: «دو برادر بودند و مادری. هرشب یک برادر به‌خدمت مادر مشغول شدی و یک برادر به خدمت خداوند مشغول بود. آن شخص که به خدمت خدا مشغول بود، با خدمت خدایش خوش بود، برادر را گفت: امشب نیز خدمت خداوند به من ایثار کن. چنان کرد. آن شب به خدمت خداوند سر به سجده نهاد. در خواب دید که آوازی آمد که برادر ترا بیامرزیدیم و ترا بدو بخشیدیم. او گفت: آخر من به خدمت خدای مشغول بودم و او به خدمت مادر، مرا در کار او می‌کنید؟ گفتند: زیرا که آنچه تو می‌کنی، ما از آن بی‌نیازیم؛ ولیکن مادرت از آن بی‌نیاز نیست که برادرت خدمت کند»(تذکرة‌الاولیا).

بیماری و گرسنگی و تشنگی خداوند درحقیقت، بیماری و گرسنگی و تشنگی آدمیان است. کسی که به رنج دیگری بی‌اعتناست، گویا به رنج خداوند بی‌اعتناست. عارفان می‌گویند هیچ‌کجا گنجایی او را ندارد، او تنها در دل بندگان خود مأوی گزیده است. مراعات کردن دل‌ها، مراعات کردن خداست. حرمت نهادن به آدمی، حرمت نهادن به خداست.

خدای من، ما را از زمرهٔ کسانی قرار بده که درختان اشتیاق به سوی تو در باغ‌های سینه‌شان ریشه دوانده و شعلهٔ محبت تو تمام دلشان را دربرگرفته است».

سیمون وی (۱۹۰۹-۱۹۴۳) الهی‌دان و عارف مسیحی می‌گوید: «هرکس که بتواند نسبت به انسانی رنجدیده شفقت بی‌شائبه نشان دهد، یقیناً واجد عشق به خدا و ایمان است؛ حتّی اگر سرِ سوزنی در فکر عیسی مسیح نباشد».

از پیامبر اسلام نقل شده که گفته‌اند: «گاهی که به نماز می‌ایستم، دوست دارم آن را طولانی بخوانم. در آن اثنا، صدای گریهٔ کودکی به گوشم می‌رسد. آنگاه، نماز را مختصر می‌کنم تا باعث آزار مادرش، نشوم»(به‌روایت بخاری). پیامبر به ما می‌آموزد که ذوق و وجد نیایش مجذوبانه با خدا در برابر آزردگی دل مادری که نگران کودک گریان خویش است، کم‌اهمیت است. تسلای دلی رنجور بر التذاذ سخن گفتن با خدا، اولویت دارد. چرا که خدا آنجاست، در شکستگی‌های دل.

بیماری و گرسنگی و تشنگی خداوند درحقیقت، بیماری و گرسنگی و تشنگی آدمیان است. کسی که به رنج دیگری بی‌اعتناست، گویا به رنج خداوند بی‌اعتناست.