بریده‌هایی از کتاب ذهن بی‌حصار، عبور از مرزها برای پیشرفت و کشف سرزمین‌های جدید

وقتی انسان فکر می‌کند که در حوزه‌ای تخصص زیادی دارد، فکرش بسته می‌شود و منجر به اثری می‌شود که نامش را «دگماتیسم اکتسابی» یا به‌تعبیری «خشک‌اندیشی کسب شده» گذاشته اند. هرچقدر بیشتر خود را محدود به حوزه خاصی کنیم و هرچقدر بیشتر احساس داشتن علم، دانش و مهارت داشته باشیم، خطر ابتلا به این اثر بیشتر می‌شود.

یک بار دیگر به راه حل‌های آسانسور نگاه کنیم: اولین پیشنهاد آن بود که کاری نکنیم. خود کارمندان یاد می‌گیرند که در ساعات شلوغی از آسانسور استفاده نکنند و همچنین بین طبقات نزدیک به هم از پله‌ها استفاده کنند. این رویکرد بیانگر رویکرد بیچارگی یا چاره نکردن بود. دومین پیشنهاد زوج و فرد کردن طبقاتی که آسانسورها می‌ایستند، بود. یکی از آسانسورها در طبقهٔ زوج و یکی از آسانسورها در طبقهٔ فرد می‌ایستد. این پیشنهاد نیز بیانگر چارهٔ نسبی رضایت‌بخش بود؛ یعنی مبتنی بر عقل سلیم، آزمون و سعی و خطا، قضاوت کیفی و شهودی و تجربیات گذشته راه حلی پیدا کنیم. سومین پیشنهاد هم کمینه رفت‌وآمدها مبتنی بر حساب و کتاب بود. این پیشنهاد نیز بیانگر رویکرد چارهٔ بهینه به شیوهٔ محققانه و تحلیلی کمی و علمی بود. اما چهارمین پیشنهاد یعنی نصب روزنامه و آیینه کنار آسانسور نشانگر رویکرد چارهٔ بنیادین بود. یعنی به جای آنکه مسئله رفت‌وآمد را حل کنیم، ببینیم واقعاً ریشهٔ نارضایتی چیست؟ ریشهٔ نارضایتی کند بودن آسانسورها نبود، بلکه زمان انتظار خیلی آزاردهنده بود. به جای آنکه رفت‌وآمد را حل کنیم، کاری کنیم که اصلاً مسئلهٔ اعتراض پیش نیاید. زمان انتظار را شیرین کنیم.

یکی از رایج‌ترین تله‌ها تصمیم‌گیری بر اساس گزینه‌های پیش‌فرض است که نتیجهٔ تنبلی و متکی بودن بیش از حد به جواب‌های اولیه است. بسیاری از تصمیمات ضعیف از آنجا ناشی می‌شوند که در تلهٔ انتخاب اولین راهی که به ذهن می‌رسد می‌افتیم. زمانی که به یک مسئله فکر می‌کنیم، خودبه‌خود راه‌حل همیشگی یا همان گزینه‌های پیش‌فرض، اولین انتخاب‌هایی هستند که به ذهن ما می‌رسد. مثلاً اگر به مسئلهٔ فساد فکر می‌کنیم، اولین چیزی که به ذهنمان می‌رسد اشد مجازات برای فاسدین است. اما نکته اینجاست که ذهن ما بلافاصله بعد از یافتن اولین گزینه سوت پایان بازی را می‌زند. چراکه می‌خواهد انرژی خود را ذخیره و مصرف انرژی را کمینه نماید. بنابراین، باید با این عادت پنهان ذهنی مبارزه کنیم؛ هرگاه ذهن شما خواست سوت پایان بازی را به صدا درآورد، بگویید که تا گل بعدی (مطرح شدن گزینهٔ بعدی) بازی ادامه دارد؛ تا آنجا که می‌توانید بازی را کش دهید؛ درخواست وقت اضافه کنید؛ خودتان را مجبور کنید که برای هر مسئله‌ای چندین و چند گزینه داشته باشید؛ با خودتان بگویید باشد این گزینه (منظور گزینهٔ پیش‌فرض همیشگی) قبول! ولی آیا می‌توان به گزینه‌های دیگر نیز فکر کرد؟

مواجههٔ ما ایرانیان با نوآوری و فناوری همواره با ترس همراه بوده است؛ چه این ترس از طرف دولت باشد، چه از سویِ مردم. آبراهامیان در کتاب ایران بین دو انقلاب می‌گوید: «هنگامی که ناصرالدین‌شاه برای احداث خط آهن تهران به حضرت عبدالعظیم با یک شرکت بلژیکی قرارداد بست، گاریچی‌ها به دلیل ترس از پدید آمدن رقیبی ارزان‌قیمت، روحانیون به دلیل مخالفت با نفوذ اجنبی و زائران نیز به دلیل هراس ناشی از مرگ یکی از زائران زیر موتوربخار دست به دست هم دادند تا خط آهن را ویران کنند».

عمیق و درونی‌سازیِ بیش از نیمی از یادگیری‌های ما ناخواسته و در اثر نوعی الگوبرداری ناخودآگاه از محیط اطرافمان شکل می‌گیرد؛ درست مانند یک اسفنج که وقتی در یک مایع قرار گیرد، مایع را به خودش می‌کشد. ما هم وقتی با کارآفرینان معاشرت می‌کنیم، ناخودآگاه خلاق‌تر و جسورتر و آینده‌سازتر می‌شویم؛ وقتی با کسانی که تفکرات عمیق و فلسفی دارند تعامل می‌کنیم، ناخودآگاه دیدگاهمان به مسائل عمیق‌تر می‌شود و زمانی که با آدم‌های پرتلاش حشر و نشر داریم، ناخودآگاه عمل‌گراتر می‌شویم. اگر با مدیران سیاسی- امنیتی دم‌خور باشید، بعد از مدتی همه‌چیز را از نگاه سیاست و امنیت تحلیل می‌کنید.

همهٔ ما از اینکه زمانمان محدود است گله داریم. کمتر کسی پیدا می‌شود که بگوید به‌اندازهٔ کافی وقت دارد و به همهٔ کارهایش می‌رسد. اما کمتر افرادی پیدا می‌شوند که مهم‌ترین قاتلان وقت (اتلاف‌کنندگان) را بشناسند و آن‌ها را مدیریت کنند.

آن‌هایی که سی سال به بالا دارند باید یادشان باشد که چقدر در برابر ویدئو مقاومت شد. اما اکنون همه داستان نجس بودن آن را فراموش کرده‌ایم. در آن روزها می‌گفتند ویدئو باعث متلاشی شدن خانواده می‌شود و ارزش‌های دینی و فرهنگ ملی ما را تهدید می‌کند. اما جالب اینجاست که بعد از چند سال علاوه بر اینکه ویدئو در بسیاری از خانه‌ها ورود پیدا کرد، بلکه در دفتر کار مسئولان همان نهادهایی که با آن مخالفت می‌کردند نیز جا خوش کرد و دولت مؤسسهٔ رسانه‌های تصویری برای توزیع فیلم‌های ویدئویی ایجاد کرد.

هر که سنگ روی قبر خود را بنویسد، زندگی واقعی را آغاز کرده است. مرگ پایان زندگی است، ولی مرگ‌اندیشی آغاز آن.

برای هر مسئله‌ای چندین و چند گزینه داشته باشید؛ با خودتان بگویید باشد این گزینه (منظور گزینهٔ پیش‌فرض همیشگی) قبول! ولی آیا می‌توان به گزینه‌های دیگر نیز فکر کرد؟

خودتان را مجبور کنید که برای هر مسئله‌ای چندین و چند گزینه داشته باشید؛

رویکردهای حل مسئله چهار گونه‌اند: چاره نکردن، چارهٔ نسبی، چارهٔ بهینه و چارهٔ بنیادین. در آخرین رویکرد شما مسئله را حل نمی‌کنید بلکه منحل می‌کنید.

اگر ایده‌ها، محصولات، آورده‌هایمان را در قاب طلایی نگذاریم، مانند جاشوا بل خواهیم بود؛ با اینکه جزء بهترین‌های موسیقی هستیم و گران‌قیمت‌ترین ویلون‌ها را هم در دست داریم، ولی فقط کودکان بازیگوش به نواختن ما علاقه نشان می‌دهند. شاهکارها قاب‌های طلایی می‌خواهند.

در زندگی شخصی بارها شده است که ناراحت هستیم از اینکه ایده‌های ما، توانایی‌های ما و ... به‌خوبی مورد استقبال قرار نگرفته است. همچنین در سازمان و کشور نیز با چنین مسائلی روبه‌رو هستیم؛ چرا محصولات ما را نمی خرند، چرا به اپلیکیشن ما سر نمی‌زنند و چرا در کشور ما سرمایه‌گذاری نمی‌کنند و ... از خودمان بپرسیم: آیا نقاشی ونگوگ را در یک قاب کهنه و زشت ارائه کرده‌ام یا در قاب طلایی همراه با فضاسازی در مورد اصالت و قدر و قیمت آن.

ارزش پدیده‌ها پیش ما وابسته به متغیرهای زیادی است. ولی یکی از این متغیرها فضاسازی پیرامونی آن پدیده است. اینکه در موردش چه می‌گویند؟ چه کسی آن را پیشنهاد داده است؟ چه تاریخچه، داستان و عقبه‌ای دارد؟ بسته به اینکه آن پدیده را در کدام قاب قرار دهیم، ارزش‌گذاری ما به آن تغییر پیدا می‌کند.

برای شکست هم برنامه‌ریزی کنیم. یعنی بگوییم احتمالاً ما در زندگی مشترک خوشبخت خواهیم شد، اما اگر زندگی مشترک به کاممان نشد چه؟ اگر سرمایه‌گذاریمان به نتیجه نرسید چه؟

تجربیات گذشتهٔ خود را در دو چیز نشان می‌دهد: یکی در قلب آمارها و دیگری در مغز خبرگان؛ آن‌ها کسانی هستند که رؤیای آیندهٔ ما خاطرات گذشتهٔ آنان است.

اسکات پلوس، روان‌شناس اجتماعی می‌گوید خطای اعتماد به نفس بیش از حد فراگیرترین و مخرب‌ترین خطای شناختی است که انسان را قربانی خود می‌کند.

زمانی که افراد می‌خواهند ازدواج کنند، اگر از آن‌ها بپرسید آیا زندگی شما به طلاق می‌کشد، بالای ۹۰ درصد می‌گویند خیر. اما وقتی به آمارها نگاه می‌کنید، نشان می‌دهد که همین افراد کمتر از ۶۰ درصد ازدواجشان پایدار می‌ماند (حالا طلاق‌های عاطفی به کنار).

یک مبلغ مذهبی بایستی با ذهنی باز به این فکر کند که چرا نمی‌تواند افراد را به آیین رستگاری دعوت کند و در ضمن فضا و فرآیندی را فراهم کند که بتواند دیدگاه منتقدان، معترضان، آن‌هایی که او را ترک کرده‌اند و ... را بشنود. مثلاً آن مبلغ مذهبی ممکن است شخصاً انسانی فرهیخته، دانشمند و با نیتی بسیار خالص باشد، اما وقتی کنکاش می‌کند درمی‌یابد که ایراد از این است که واژه‌هایی که استفاده می‌کند و مفاهیمی که مطرح می‌کند برای ۱۰۰۰ سال پیش است و در گفتگویش حرفی از جنس زمان با نسل جوان ندارد.

به خاطر بسپارید معمولاً هیچ‌کس مستقیم از شما انتقاد نخواهد کرد. عموماً ما خجالت می‌کشیم که چشم در چشم کسی از وی انتقاد کنیم، ولی نارضایتی‌مان را جایی دیگر و به نحوی دیگر منتقل می‌کنیم. هوشمندی ما این است که پنجره‌هایی داشته باشیم برای شنیدن انتقادهایی که هیچ‌گاه به ما گفته نخواهد شد.