بریده‌هایی از کتاب پاپ و مرتد

پاپ و مرتد اثر مایکل وایت نه سعی در احساساتی کردن خواننده دارد و نه برانگیختن خشم او. کتاب با ارائهٔ شواهد موثق و بی‌شمار نشان می‌دهد که صرفاً روایتگر زندگی مردی است که نمونهٔ بارز روشنفکر و دگراندیش زمانهٔ خود بود. هفته‌نامهٔ ناشران

تمام متون دینی، از جمله انجیل و کتاب دعا فقط به زبان لاتین در دسترس بود؛ تمام مراسم مذهبی و عبادی و تمام احکام و فتاوی فقط به زبان لاتین بود. و معنایش این بود که اکثریت مردم اصلاً نمی‌دانستند در کلیسا چه چیزی را از بر می‌خوانند یا به چه ایمان می‌سپرند.

رهبران کلیسا با این‌که از گسترش علم الهیات مجاز در میان طبقات ممتاز و تحصیلکرده حمایت می‌کردند، اما در معنای وسیع‌تر فطرتاً و تعمداً دانش‌ستیز بودند. در نظر کاردینال‌هایی که چهارچشمی از زندگی زمینی ممتاز خود محافظت می‌کردند، عوام‌الناس هر چه نفهم‌تر، بهتر.

به هر صورت برونو دیوانه نبود که به سوی چوبهٔ مرگی که غیرت دینی فراهم آورده بود، بشتابد؛ او مردی فرزانه، بصیر و فیلسوف بود و می‌دانست چه می‌کند. با وجود این، رودررویی با وحشتناک‌ترین مرگ بر چوبهٔ دار با هدفی منطقی، جسورانه و مغلوب‌نشده، شهامتی خاص، اراده‌ای فوق‌بشری و ازخودگذشتگی می‌طلبد که تصورش برای ما تقریباً ناممکن است

دموکریت دنیایی ماشینی اما بسیار متفاوت با دنیای ارسطو را توصیف می‌کرد. در الگوی او اتم‌ها بنیادی‌ترین اجزای تشکیل‌دهندهٔ ماده‌اند و همین اتم‌ها هستند که بر اثر برخورد با یکدیگر کل حرکت و پویایی (دینامیسم) را پدید می‌آورند. دموکریت و پیروانش به این مفهوم چنان اشتیاقی داشتند که اتمیسم را در بارهٔ تمام جنبه‌های دنیای مشهود به کار می‌بردند و با تلاش برای توضیح رفتار انسان به عنوان یکی از پیامدهای ناشی از برخورد اتم‌ها پا را از این هم فراتر می‌گذاشتند. دموکریت با فکر کردن به این سبک و سیاق لااقل هزار سال از دوران خودش جلوتر بود و در سطحی کاملاً متفاوت با آماتوریسم ارسطو کار می‌کرد. دموکریت برای اتمیسم نه تفسیر ریاضی داشت نه پشتوانهٔ تجربی اما به لحاظ جوهری، الگوی ذهنی او به نحوی شگفت‌انگیز به الگوی مدرنی که توسط آنتوان لاوازیه و جان دالتون اواخر قرن هجده و اوایل قرن نوزده پدید آمد، نزدیک‌تر بود. ما فقط می‌توانیم بپرسیم اگر به جای ارسطو، دموکریت صدای «علوم» دورهٔ هلنی می‌بود، ذهن فیلسوفان طبیعی رنسانس به احتمال سرشار از چه ایده‌هایی می‌شد.

مهم‌ترین آن‌ها تعالیم دموکریت (۴۶۰ ـ ۳۷۰ ق.م) بود که در کتاب لوکرتیوس مورخ رومی (۹۵ ـ ۵۵ ق.م) به جای مانده است. لوکرتیوس با ظرافت و سادگی بی‌نظیری فلسفهٔ دموکریت را توصیف کرده است. او اظهار داشت: «اما حالا چیزها از ذره‌های خاصی ساخته می‌شوند. از این رو هر چیزی به هنگام تولد از چیزی که دارای اتم‌های بنیادی آن است وارد کرانه‌های روشنایی می‌شود. بنابراین هیچ‌چیز نمی‌تواند از هیچ ناشی شود، زیرا چیزها بی‌همتایند. و علت این‌که گل سرخ را در بهار، انگور را در تابستان، و به دست آمدن شراب را در پاییز می‌بینیم این است که اتم‌های مناسب در فصل مناسب جاری می‌شوند تا هر آنچه را می‌بینیم پدید آورند.»

من از مرگ نهراسیده‌ام، به همتایانم تسلیم نشده‌ام، به دلیل طبیعت قاطعم مرگی شجاعانه را ترجیح داده‌ام بر زندگی بدون مبارزه.

به زعم برونو، دنیا لایتناهی و به مثابه یک واحد است. ما همه یکدیگریم. هر چیزی چیز دیگر است.

کارهای معمولی و آسان به آدم‌های معمولی و تودهٔ مردم تعلق دارند، مردان نادر، قهرمان و الهی بر دشواری‌های راه چیره می‌شوند و از دل ضرورت، پیروزی جاودان به دست می‌آورند. ممکن است در دستیابی به هدف خود ناکام بمانید، اما همچنان ادامه دهید. نیروهایتان را صرف کاری بس والا کنید. تا آخرین نفس همچنان به مبارزه ادامه دهید. جوردانو برونو

دنیایی که در آن ما در وجود خداوند هستیم و خداوند در وجود ماست.

در سرتاسر قرون وسطا، کلیسای رم به گونه‌ای فزایندهٔ سیاسی و این‌جهانی شد و امور دینی را در امور غیردینی ادغام کرد به طوری که پاپ، هم به رهبر حکومت و هم به رهبر دینی بدل شد. کلیسا به منظور تأمین بودجه برای جاه‌طلبی پاپ دست و دلبازانه از الهیات چشم می‌پوشید و هرگاه نظام اعتقادی ساختگی‌اش نابسنده از آب درمی‌آمد کاردینال‌ها دامنهٔ تفسیر کتاب مقدس را تا حد نقض آن گسترش می‌دادند.

در دل نظریهٔ کوپرنیک این کشف نهفته بود که حرکت ستارگان و سیارات به گونه‌ای است که احتمالاً زمین نمی‌تواند در مرکز جهان قرار داشته باشد. اما در نقل یافته‌هایش با نوآوری چشمگیری به بسیاری از مفاهیم بطلمیوسی و ارسطویی وابسته بود. او به این نظریهٔ ارسطو که ستارگان و سیارات تابع یک مسیر دایره‌ای کاملند و حرکتی سیاره‌وار از این دست را می‌توان به وسیلهٔ آمیختگی‌های پیچیدهٔ دایره‌هایی که فلک تدویر نامیده می‌شوند توضیح داد ــ همان‌طور که بطلمیوس در قرن دوم به آن اشاره کرده بود ــ وفادار بود.

گروه‌های بازجویان آموزش‌دیده برای دستیابی به اطلاعات در بارهٔ افراد مظنون به بدعت‌گذاری به کشورهای سلطنتی اروپا سفر می‌کردند. ترس پیشاپیشِ آن‌ها ره می‌سپرد و آن‌ها برای افزودن بر بیم و هراس مردم از اسلوب‌های روان‌شناختی هوشمندانه‌ای استفاده می‌کردند. در روزهای پیش از ورود این بازجویان اعلان دیدار قریب‌الوقوعشان همه‌جا چسبانده می‌شد. مأمور تفتیش عقاید همراه گروه پُرهیبتی از راهبان باشلق به سر وارد شهر می‌شد. جاسوس‌ها قبلاً تمام کسانی را که مظنون به اعتقادات بدعت‌آمیز بودند، شناسایی کرده بودند و آن‌ها را دستگیر می‌کردند تا در برابر مأمور تفتیش عقاید حاضر شوند. با استفاده از این روش به عنوان هشدار جمعیت محلی را دعوت می‌کردند پیش از آن‌که به دست یک منبع مخفی افشا شوند خود به گناهانشان اعتراف کنند و فعالانه تشویقشان می‌کردند که آدم‌های مظنون به بدعت‌گذاری را لو دهند. فرد گناهکار در صورتی که یک دوجین مظنون را جلب می‌کرد از مجازات سوختن در آتش معاف می‌شد.

اما شاید مناقشه‌آمیزترین سیاستی که برای مقابله با موج فزایندهٔ مذهب پروتستان تفکر علمی و بدعت اتخاذ شد، تأسیس دادگاه تفتیش عقاید رم به دست پاپ پل سوم در ۱۵۴۲ بود. دادگاه تفتیش عقاید رم با گرته‌برداری از دادگاه تفتیش عقاید واتیکان که از قرن سیزدهم اعمال خونبارش را آغاز کرده بود، پدید آمده و یگانه هدفش تعقیب هر گونه مخالفت جدی در هر شکل با کلیسای کاتولیک و نابودی آن بود. وظیفهٔ رسمی آن سروگوش آب دادن، بازآموزی و بازگرداندن روح‌های گمشده به آغوش مادر کلیسا بود؛ اما در واقعیت امر، سلاحی انتقامجویانه، سازوکاری برای جنایت، به عبارتی نوعی فاشیسم قرن شانزدهمی بود. این سیستم، متجاوز از یک میلیون مرد، زن و کودک (یعنی یک نفر از هر دویست نفر آدم موجود در کرهٔ زمین) را از صفحهٔ روزگار محو کرد.

یک راهب جوان فرقهٔ دومینیکن به نام یوهان تتسل، که به نوعی پ. ت بارنوم زمان خودش بود، در اروپا سفر می‌کرد و روی چهارپایه‌ای که در میدان هر شهری می‌گذاشت، می‌نشست و به عوام‌الناس «آمرزش» می‌فروخت. او به مردم حتی پیش از آن‌که گناهی مرتکب شده باشند «آمرزش» بخشودگی از گناه می‌فروخت. با این تمهید قاتل می‌توانست پیش از ارتکاب قتل به بخشودگی از گناه دست یابد.

در سرتاسر قرون وسطا، کلیسای رم به گونه‌ای فزایندهٔ سیاسی و این‌جهانی شد و امور دینی را در امور غیردینی ادغام کرد به طوری که پاپ، هم به رهبر حکومت و هم به رهبر دینی بدل شد. کلیسا به منظور تأمین بودجه برای جاه‌طلبی پاپ دست و دلبازانه از الهیات چشم می‌پوشید و هرگاه نظام اعتقادی ساختگی‌اش نابسنده از آب درمی‌آمد کاردینال‌ها دامنهٔ تفسیر کتاب مقدس را تا حد نقض آن گسترش می‌دادند.

«آن کس که می‌خواهد به تفکر فلسفی بپردازد، پیش ازهر چیز باید در بارهٔ هر موضوعی شک کند»

زمان همه‌چیز را می‌دهد و همه‌چیز را باز پس می‌گیرد؛ همه‌چیز در تغییر است اما هیچ‌چیز تباه نمی‌شود.

ساعت پنج‌وسی دقیقه صبح نوزدهم فوریه، پنجشنبه‌روزی که در رم روز جشن بود، برونو را پای در زنجیر از سان‌اورسولا بیرون بردند. او لباس سفید بلندی پوشیده بود که تا قوزک پایش می‌رسید و با صلیب سنت‌اندرو چراغانی شده بود و بر جای جایش شیاطینی نقاشی کرده بودند که دم‌های دراز و پُرخارشان را در برابر پس‌زمینه‌ای از شعله‌ای کثیف و پر از لکهٔ آتش گرفته بودند. مسیر، بسیار شلوغ و آکنده از پرهیزگاران و کنجکاوان بود.

آه، باید دشواری‌ها را برتابید، آدم‌های بزدل و جبون، آن‌هایی که به توپ بازی می‌مانند، و ترسوها می‌گریند. تکلیف گرچه دشوار است، اما ناممکن نیست. آدم‌های جبون باید کنار بایستند. کارهای معمولی و آسان به آدم‌های معمولی و تودهٔ مردم تعلق دارند، مردان نادر، قهرمان و الهی بر دشواری‌های راه چیره می‌شوند و از دل ضرورت، پیروزی جاودان به دست می‌آورند. ممکن است در دستیابی به هدف خود ناکام بمانید، اما همچنان ادامه دهید. نیروهایتان را صرف کاری بس والا کنید. تا آخرین نفس همچنان به مبارزه ادامه دهید.