بریده‌هایی از کتاب بازگشت از شوروی

تصویر استالین در همه‌جا هست. نامش بر سر همهٔ زبان‌هاست و حمد و ثنای او بدون هیچ استثنایی در تمام نطق‌ها و خطابه‌ها تکرار می‌شود. به‌خصوص در گرجستان که بودم، به هیچ خانه‌ای و به هیچ اتاقی__ گر چه ساده‌ترین و دخمه‌مانندترین اتاق‌ها__ وارد نشدم مگر اینکه تصویری از استالین بر دیوار آویخته‌بود؛ و مسلماً بر همان جایی که در ایام پیش تصویر حضرت مریم را می‌آویخته‌اند! من نمی‌دانم برای ستایش یا از روی عشق و علاقه یا از روی ترس! ولی به هر صورت و در همه‌جا تصویر استالین وجود دارد.

یک مثل معروف فارسی هست، که ندیده‌ام جز در متون انگلیسی نقل شده‌باشد و اینجا نیز آن را با انگلیسی نقل می‌کنم، می‌گوید: «زن برای ادای وظیفه؛ فرزند برای سرگرمی؛ و خربزه برای لذت.»

رأی توده‌های مردم در انتخابات__ چه علنی و چه مخفی__ چیز مسخره‌ای است؛ بیش از یک ظاهرسازی نیست. داوطلب‌شدن برای انتخابات نیز امری است که از بالا به پایین سرایت می‌کند و تصمیم آن را مقامات بالا می‌گیرند و ملت حق ندارد کسی را انتخاب کند مگر اینکه قبلاً از طرف همان مقامات برگزیده شده‌باشد.

من همیشه اعتراف کرده‌ام که میل به یکدنده‌ماندن و در افکار و عقاید خویش پابرجابودن، در غالب اوقات، خطر دورماندن از صمیمیت و صداقت را به همراه خواهدداشت.

دسته‌دسته آدم‌های قحطی‌زده را می‌توان دید که می‌خندند و شادند و همان‌طور که در بازگشت از شوروی نوشته‌ام خوشبختی خود را مدیون «اعتماد و نادانی و امیدواری» خود هستند.

آدمی همیشه ارزش آنچه را دارد فقط وقتی درک می‌کند که آن را ازدست‌داده‌باشد.

این ملاقات بیننده را به این فکر وامی‌داشت که تمام جنایات را نه به حساب آدمی که مرتکب آن‌ها می‌شود بلکه به حساب جامعه‌ای باید گذاشت که آدمی را به ارتکاب جنایات وامی‌دارد.

«عشق به قدرت با علاقه به فرمان‌روایان مستبد آمیخته‌است»__

عشق خویش را به حمد و ثنا محدودکردن یعنی درک‌نکردن صحیح آن عشق.

«من می‌میرم در حالی که خدا را پرستش می‌کنم، دوستانم را دوست می‌دارم، نسبت به دشمنانم کینه‌ای ندارم و از زجردادن دیگران متنفّرم.»

اگر همهٔ موارد قیاس و سنجش، و ابزار آن را از آدم بگیرند و اگر گذشتهٔ حسرت‌آوری نیز برای او در کار نباشد، آدم ناچار از آنچه به او می‌دهند شادی هم خواهدکرد.

مردم آن‌قدر از مواهب زندگی محروم بوده‌اند که به چیز کم نیز رضایت می‌دهند. وقتی همسایهٔ آدم وضعی بهتر از خود آدم نداشته‌باشد ناچار به آنچه دارد راضی خواهدبود. فقط پس از تجربه‌های بسیار پخته و دقت‌های عمیق است که اختلافات برای آدم ظاهر خواهدشد.

در اثر همین تلقین‌ها، کارگر روس__ گر چه به‌طور محسوسی زندگانی پست‌تری دارد ولی چون در همان پستی برابری و مساوات کامل میان همه برقرار است__ خودش را خیلی بیش از یک کارگر فرانسوی خوشبخت حس می‌کند.

«آلبرت انیشتن» دربارهٔ گاندی گفته است: «تأثیر معنوی گاندی بر مردم متفکر بادوام‌تر از آن خواهدبود که به نظر مردم عصر ما می‌آید؛ عصری که در تأثیر قدرت محض مبالغه می‌کند. ما از اینکه سرنوشتْ ما را با چنین مرد روشن‌بینی هم‌زمان ساخته‌است، سپاسگزار و خوشحالیم؛ مردی که بیدارگر نسل‌های آینده است.»

از بالا تا پایین درجاتِ اجتماعِ تجدیدنظرشدهٔ شوروی، فرمانبردارترین و بی‌غیرت‌ترین و سربه‌راه‌ترین و پست‌ترین اشخاص، معروف‌ترین و خوشبخت‌ترین افرادند.

وقتی هنر به تعصبی گردن نهاد که در اجتماعی مسلط است، گرچه این تعصب ناشی از عاقلانه‌ترین و سالم‌ترین اصول عقاید باشد، باز هم هنر را ازدست‌رفته باید شمرد؛ چون در چنین وضعی هنر به خوابِ «مطابق دستور کارکردن» فرومی‌رود. آنچه را انقلاب پیروزمند می‌تواند و باید به هنرمند خویش عرضه بدارد، قبل از هرچیز، آزادی است.

آنچه را انقلاب پیروزمند می‌تواند و باید به هنرمند خویش عرضه بدارد، قبل از هرچیز، آزادی است. بدون آزادی، هنر، هم معنای خویش را ازدست‌خواهدداد و هم ارزش خویش را.

به محض اینکه انتقاد بلنگد و دیگر قدرت بیان آزاد را نداشته‌باشد، فرهنگ به مخاطره افتاده‌است.

اکنون که انقلاب پیروز شده‌است، اکنون که انقلاب استقرار یافته، اکنون که برای همه خودمانی و عادی شده و پیمان عدم تعرض بسته شده و به عقیدهٔ برخی به‌صورتی عقلایی درآمده‌است، اکنون کسانی هستند که هنوز آن خمیرمایۀ‌انقلابی تحریک‌شان می‌کند و به عمل وادارشان می‌کند؛ کسانی که تمام این رجحان‌ها و گذشت‌های استقبال شده را به مخاطره انداختن انقلاب تلقی می‌کنند! اکنون همهٔ این اشخاص در شوروی مزاحم‌اند، منفورند یا محکوم به نیستی‌اند.

بعد از تصویب اولین برنامهٔ جامع صنعتی، اقتصاد فرمایشی یا دستوری جایگزین اقتصاد رقابتی روسیه شد. مؤسسات و شرکت‌های خصوصی و بانک‌ها، ملی اعلام شدند و برنامه‌ای ضربتی برای توسعهٔ صنایع سنگین اجرا شد. این اقدامات جملگی با توسل به زور و خشونت پیگیری می‌شد. برای نیل به این هدف، تمامی جامعهٔ شوروی بسیج شده و دستورات و وظایف بعضاً غیرعملی به آن‌ها واگذار شده‌بود. از هر بخشی در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها گرفته تا تک‌تک افراد در این برنامه سهیم بودند و دولت و دستگاه‌های قهری و کنترلی آن از طریق تبلیغ، تدوین برنامه و اجبار این اهداف را پیگیری می‌کرد.