بریده‌هایی از کتاب دنیای سوفی

يوستاين گاآردر Justein Gaarder، استاد فلسفه و تاريخ عقايد در دانشگاه‌های نروژ، امروز نامی آشنا و مشهور در دنيای ادبيات و فلسفه‌ی غرب است.

تو که هستی؟ چه پرسش ابلهانه‌ای!

رمز کارآيی و نفوذ در نزد سقراط اين است که او در پی تعليم دادن به‌اشخاص نبود، برعکس چنين می‌نماياند که می‌خواهد از کسی که با او گفت‌وگو دارد چيز بياموزد. مثل يک معلم معمولی درس نمی‌داد. برعکس «بحث» و گفت‌وگو می‌کرد. بی‌ترديد، اگر فقط به‌گوش دادن سخن ديگران بسنده می‌کرد هرگز آن حکيم مشهوری که شد، نمی‌شد؛ و البته که به‌مرگ نيز محکومش نمی‌کردند. در واقع، او در آغاز پرسش‌هائی مطرح می‌کرد و به‌اين ترتيب چنان می‌نماياند که خود هيچ نمی‌داند. آن‌گاه در جريان گفت‌وگو، ترتيبی می‌داد که طرف، رفته‌رفته برضعف‌های استدلال خود آگاه شود. و در پايان، مخاطب او چنان در تنگنا می‌ماند که ناگزير بود درست را از نادرست و حقيقت را از قلب تشخيص دهد.

سوفی به‌خاطر آورد که مادربزرگش نيز روزی که طبيب او را از وخامت حالش آگاه کرد، چيزی در همين حدود به‌او گفته بود. اين‌که «فقط حالاست که من پی می‌برم زندگی چقدر زيباست.»

چه چيزی به‌مجموعه‌ی اين گياهان اجازه می‌داد تا درست وقتی که هوا خوش و آخرين آثار برف ناپديد می‌شود از زمين بی‌جان سر به‌در آورند؟

فقط در سده بيستم بود که زنان سرانجام موفق شدند جائی در اين تاريخ به‌دست آورند.

نظريه بقراط برآن است که بهترين دفاع عليه بيماری، به‌سادگی و به‌هنجار زيستن است. سلامت، در وجود انسان امری طبيعی است؛ و زمانی که شخص «بيمار» می‌شود، به‌دليل آن است که به‌علت يک عدم تعادل جسمی يا روانی «از خط خود خارج می‌شود» راهی که انسان را به‌سلامت می‌رساند از ميانه‌روی، هماهنگی و «يک روان سالم در يک اندام سالم» می‌گذرد.

«اسب اسب به‌دنيا می‌آيد، اما انسان، انسان به‌دنيا نمی‌آيد، بايد او را آموزش و تعليم داد تا انسان شود.»

اما قطعا پرسش‌هائی اساسی‌تر و دشوارتر از آنچه در برنامه درس‌هاست نيز بايد وجود داشته باشد!

. افلاطون می‌انديشيد که تمامی پديده‌های طبيعی فقط سايه‌های شکل‌ها يا مثال‌های ابدی هستند. با وجود اين، روشن است که اکثريت بزرگ مردمان از زيستن در ميان سايه‌ها رضايت دارند.

در اين‌جا تأکيد کنيم که داشتن وجدان و خودآگاهی به‌معنای به‌کار بردن آن نيست.

در هر حال نمی‌توان لااقل بدون آن که پيرامون اصل و منشأ خويش، خود را مورد پرسش قرار دهيم در اين جهان زندگی کنيم.

... تنها ويژگی برای يک فيلسوف خوب شدن حيرت کردن است...

فلاسفه گمان دارند که آری. می‌گويند که انسان فقط با شکم زندگی نمی‌کند. البته تمام مردم به‌غذا نياز دارند و نيز به‌عشق و محبت. اما چيز ديگری هم هست که به‌آن نيازمنديم: اين‌که: ما که هستيم و چرا زندگی می‌کنيم.

توجه کن، من به‌تو يک تمرين می‌دهم: اگر يک طفل خردسال و تو ناظر يک شعبده‌بازی شويد و مثلاً ببينيد که چيزی در هوا موج می‌زند، کدام يک از دو به‌عقيده تو، بيشتر تفريح خواهد کرد؟ ــ گمان می‌کنم که من بيشتر تفريح خواهم کرد. ــ به‌عقيده‌ی تو دليل آن چيست؟ ــ زيرا می‌توانم درک کنم که چقدر چنين پيشامدی باورنکردنی است. ــ دقيقا طفل خردسال هيچگونه لذتی از تجاوز بر قوانين طبيعت در خود نمی‌يابد زيرا اين قوانين را هنوز نمی‌شناسد. کودک هنوز بنده و برده‌ی توقعات ناشی از عادت‌ها نشده است؟ او فاقد پيش‌داوری است و جهان را همان‌گونه که هست می‌بيند، بدون ايده‌های از پيش ساخته که نظرگاه‌های آدم‌های به‌بلوغ رسيده را به‌راه‌های خطا می‌کشاند.

انديشيد که احساس زنده بودن کردن بدون فکر کردن به‌اين‌که روزی مرگ در خواهد رسيد غيرممکن است؛ و در همان حال به‌مرگ انديشيدن، بدون در همان لحظه معجزه‌ی حيرت‌انگيز زنده بودن را احساس کردن، ميسر نخواهد بود.

پيش‌تر از آن که کودک حرف زدنِ درست را فراگيرد ـ و خيلی پيش‌تر از آن که به‌گونه‌ای فلسفی پيرامون امور انديشه کند ـ دنيا برای او امری عادی و معمولی می‌شود. و اگر عقيده‌ی مرا می‌خواهی سوفی، می‌گويم چقدر جای تأسف است! سوفی عزيز، مطلب من اين است که تو نبايد در زمره اين آدم‌هائی باشی که دنيا را به‌منزله يک امر بديهی پذيرفته‌اند و می‌پذيرند.

از سوی ديگر رواقيان خاطر نشان می‌کردند که پديده‌های طبيعی ـ مثلاً بيماری و مرگ ـ از قوانين خلل‌ناپذير طبيعت پيروی می‌کنند. به‌همين دليل است که انسان بايد بياموزد که با سرنوشت خود سرِآشتی داشته باشد. رواقی‌ها عقيده دارند که هيچ چيز تصادفی نيست و آنچه روی می‌دهد حاصل و نتيجه ضرورت است و زمانی که سرنوشت بر در می‌کوبد جائی برای ندبه و زاری نيست. انسان بايد که رويدادهای شاد و سعادت‌آميز زندگی را نيز با صفا و آرامش پذيرا شود.

غيرعادلانه نيست که روزی بايد تسليم مرگ شويم؟

آن کس که از درس‌های ۳۰۰۰ ساله چيزی نياموزد، در زندگی کاری جز روز را به‌شب رساندن نمی‌کند. گوته