بریده‌هایی از کتاب روانشناسی اجتماعی به زبان آدمیزاد

عقل سلیم گرایش دارد در حافظه فقط به دنبال شواهدی بگردد که مطلبی را تأیید می‌کنند. ما معمولاً به شواهدی که علیه مطالب وجود دارد توجه نمی‌کنیم. این کار را دانشمندان انجام می‌دهند. به‌همین‌دلیل است که برای شمردن شواهد تأییدکننده و ردکنندهٔ ادعاها بادقت از روش علمی استفاده می‌کنیم تا آن‌ها را از نظر آماری بسنجیم و توضیحات رد شده را کنار بگذاریم.

بگویید تازگی‌ها در کتاب روان‌شناسی اجتماعی مطلبی دربارهٔ ازدواج خوانده‌اید. بعد توضیح بدهید که تیپ‌های شخصیتی مخالف یکدیگر را جذب می‌کنند. احتمالاً صدایشان در می‌آید که خودشان از قبل این را می‌دانستند؛ این که بدیهی است. بعد، یک گروه دیگر را جمع کنید و به آن‌ها بگویید در کتاب‌تان خوانده‌اید که تیپ‌های شخصیتی شبیه به هم در ازدواج بیشتر با هم کنار می‌آیند. باز هم آن‌ها ممکن است اعتراض کنند که این خیلی بدیهی است؛ «کبوتر با کبوتر، باز با باز.»

یکی از دلایل مزمن شدن تعصب در جامعهٔ ما همین ارتباط میان عزت‌نفس وگروه‌های اجتماعی است. قانع کردن مردم برای این‌که دست از نژادپرستی یا تبعیض‌های جنسیتی بردارند کار شاقی است؛ چون تحقیر کسانی که در گروه غیرخودی هستند به مردم عزت‌نفس می‌دهد، چه از نظر دستاوردها و ویژگی‌های گروهی تفاوتی داشته باشند و چه نداشته باشند.

اگر فکر کنید همهٔ سیاه‌پوست‌ها استعداد ورزش دارند و همهٔ آسیایی‌ها درس‌خوان‌اند، دارید از کلیشه استفاده می‌کنید و پیش‌فرض‌های نژادپرستانه می‌سازید. اما کلیشه‌ها به‌خودی‌خود بد نیستند. درواقع کلیشه بخشی حیاتی از شیوهٔ ادراک جهان توسط مغز ما هستند. کلیشه‌ها صرفاً دسته‌بندی یا برداشت‌های مختلف مردم‌اند. ما از بدو تولد جهان را به شکل مفاهیم برداشت می‌کنیم. برداشت ما از جهان دسته‌بندی شده است

مردم معتقدند باورهای آن‌ها انتخاب‌هایشان را تعیین می‌کند، اما این آزمایش به‌گونه‌ای شگفت‌آور نشان می‌دهد در اصل انتخاب‌های ماست که روی نظرات‌مان اثر می‌گذارد. افراد نسبت به هر چیزی که به آن‌ها مرتبط باشد سوگیری مثبت دارند و با هر چیزی که از دست بدهند یا از طرف آن طرد شوند مخالفت پیدا می‌کنند. در مسابقات، رقبا ارزش جوایزی را که برده‌اند خیلی بالاتر می‌دانند. دانشجویان به‌محض این‌که همکلاسی‌شان دست رد به سینه‌شان می‌زند، ناگهان متوجه نقاط ضعف او می‌شوند و مردم بلافاصله بعد از ردشدن در آزمون‌های استاندارد به این نتیجه می‌رسند که این‌جور آزمون‌ها سوگیری دارند.

مردم‌شناسان از مفهوم «فرهنگ غرور» که در بسیاری از مناطق جهان وجود دارد، سخن می‌گویند. در این جوامع، غرور فرد بیش از همه چیز اهمیت دارد و اگر به او توهین شود، چه این توهین واقعی باشد، چه ناشی از تصورات فرد، شخص (معمولاً مرد) باید هر کاری که از دستش بر می‌آید برای تنبیه فرد گناهکار انجام دهد تا غرور از دست‌رفته‌اش را بازگرداند. در بیشتر موارد این امر به‌معنای انجام کارهای خشونت‌آمیز است. فرهنگ غرور در نقاط مختلف دنیا دیده می‌شود، حتی در داستان‌های تخیلی مثل جنگ ستارگان.

در این دنیا، دربارهٔ موضوعات نادر مطالب بسیار زیادی نوشته می‌شود!

هرچه بیشتر از چهرهٔ زنی بیشتر از ویژگی‌های یک دختر نابالغ برخوردار باشد، برای دیگران جذاب‌تر می‌شود. نام علمی این پدیده نئوتِنی است؛ یعنی ویژگی‌های نوزادی در فرد بزرگسال باقی مانده باشد. چهرهٔ نئوتنی چشم‌های درشت، پیشانی بزرگ و چانه و بینی و دهان کوچک دارد، همان چیزی که در چهرهٔ همهٔ شخصیت‌های کارتونی شرکت دیسنی دیده می‌شود. این بار هم می‌شود این اثر را در همهٔ فرهنگ‌ها مشاهده کرد. پس دلیل مشخصی وجود دارد که شخصیت‌های کارتونی و اسباب‌بازی‌ها به این شکل طراحی می‌شوند؛ چون به‌شدت جذاب و تودل‌برو می‌شوند. جالب این‌که ویژگی‌های جذاب چهرهٔ بچگانه در خیلی از پستانداران هم دیده می‌شود. به‌همین‌دلیل کمتر چیزی روی زمین وجود دارد که به اندازهٔ بچه گربه، بچه پاندا یا بچه خارپشت دوست‌داشتنی باشد. بگذارید روشن صحبت کنم. من نمی‌گویم طبیعت انسان این است که جذب دختران نابالغ و بچه پاندا بشود. آزمایش‌های علمی نشان می‌دهد آنچه جذاب به نظر می‌رسد، به‌ویژه برای مردان، زنی است که به بلوغ کامل رسیده، اما بعضی از ویژگی‌های چهرهٔ دخترانه‌اش را حفظ کرده باشد. درواقع بعضی از افراد مشهور و جذاب، به داشتن چهرهٔ بچگانه معروف‌اند.

برچسب‌زنی وقتی فروشنده نظرات دل‌چسبی دربارهٔ دانش و شم خوب شما می‌دهد، فقط برای خودشیرینی نیست، او دارد کاری می‌کند که به آن برچسب‌زنی می‌گوییم. فروشنده ویژگی‌های مثبتی را به شما نسبت می‌دهد. موقع تصمیم‌گیری که می‌شود، نیاز شما به داشتن رفتار هماهنگ ایجاب می‌کند که مطابق با همان برچسب‌ها عمل کنید و دقیقاً بازی به نفع کمیسیون گرفتن او تمام می‌شود. این حقه دربارهٔ کودکان خیلی به درد می‌خورد. یک روز پسرم دید که برادر کوچکش دارد با ماشین اسباب‌بازی محبوبش بازی می‌کند. او چنگ زد و ماشین را از دست برادرش گرفت. اشک بچه درآمد. من به‌جای این‌که دربارهٔ فضایل بخشش برایش سخنرانی کنم، شگرد متفاوتی را به‌کار بردم و به او گفتم: «سام، تو نسبت به برادرت خیلی سخاوتمندی.» او فروتنانه موافقت کرد و این برچسب را پذیرفت. بعد به ماشین اسباب‌بازی نگاهی کرد، شانه‌اش را بالا انداخت، دستی به سر برادرش کشید و آن را به او پس داد. این روش را امتحان کنید واقعاً جواب می‌دهد!

راه میانبر برای توضیح رفتار شاید فکر کنید چرا مردم هنگام دلیل‌تراشی برای رفتار دیگران ترجیح می‌دهند از اسناد به ذات به‌جای اسناد به موقعیت استفاده کنند. یکی از پاسخ‌ها، آسان بودن آن است. پیدا کردن یک دلیل درونی برای رفتار افراد کار آسانی است؛ این معلم سخت‌گیر آدم بدجنسی است، آن پدر و مادر مهربان عاشق بچه‌هایشان هستند. برعکس، پیدا کردن دلایل موقعیتی می‌تواند مبهم و پیچیده باشد. شاید آن معلم به این دلیل سختگیری می‌کند که پیامدهای تلاش نکردن را در نسلی از دانش‌آموزان دیده و می‌خواهد به آن‌ها انضباط فردی بیاموزد. شاید آن پدر و مادری که این طور شیفتهٔ فرزندانشان هستند و پز آن‌ها را می‌دهند نگران شکست‌شان هستند یا می‌ترسند هزینهٔ تحصیل‌شان به هدر برود. فکر کردن به این عوامل موقعیتی به دانش، بصیرت و زمان نیاز دارد. اسناد به ذات خیلی آسان‌تر است. همین فرایند را در اسنادهای مردم دربارهٔ موضوعات ساده می‌توانیم ببینیم.

بیشتر مردم احتمالاً به وضعیت کنونی خودشان نمرهٔ بیشتری می‌دهند تا به گذشته‌شان. مردم بیشتر وقت‌ها فکر می‌کنند درحال بهتر شدن‌اند، حتی وقتی پژوهش‌ها هیچ نوع تغییر عینی‌ای در ویژگی‌های آن‌ها نشان نمی‌دهد. با این حال، جالب این‌جاست که وقتی از مردم می‌خواهیم به میزان محبوبیت فعلی و یک سال قبل یکی از دوستان‌شان نمره بدهند، تفاوت چندانی در نمره دیده نمی‌شود. این تفاوت چشم‌گیر با گذشته، فقط زمانی دیده می‌شود که مردم دربارهٔ خودشان نظر بدهند.

قاب‌گیری پادشاه جهان رو به قهرمان می‌کند و می‌گوید: «بروس/ آرنی/ سیلوِستر، آگه اون موشک هسته‌ای رو دقیقاً به دشمنا بزنی، یک در ده احتمال داره کاملاً اونا رو از بین ببری و انفجار طوری اتفاق بیفته که سیارهٔ زمین نجات پیدا کنه و همه بتونن در صلح و آزادی زندگی کنن. دیوونگی بزرگیه، اما به هر حال امکانش هست!» در این‌جا، بیشتر مردم برای قهرمان هورا می‌کشند، اما تصور کنید ناگهان صدای دیگری شنیده شود؛ «این یعنی ۹۰ درصد احتمال داره که همه‌مون به طرز وحشتناکی بمیریم یا بلافاصله بعد از انفجار هسته‌ای و یا کم‌کم بر اثر بیماری‌های ناشی از تشعشعات اتمی. بیاید بی‌خودی دردسر درست نکنیم.» حالا چه احساسی دربارهٔ این برنامه دارید؟ این مثالی از قاب‌گیری بود. نکته این‌جاست که یک موضوع را می‌شود هم از نظر منافعش قاب گرفت (۱۰ درصد احتمال موفقیت) و هم از نظر مضراتش (۹۰ درصد احتمال شکست). دانیل کانمن و آموس تورسکی به طرزی قانع‌کننده نشان داده‌اند که مردم با شکست خیلی ناسازگارند؛ یعنی اگر مزایای یک تصمیم را در نظر بگیرند بیشتر احتمال دارد به آن اقدام کنند تا مضراتش را.

همان‌طورکه فستینگر گفته است، «مردم به چیزهایی که مجبورند تحمل کنند باور پیدا می‌کنند و عشق می‌ورزند».

معمولاً در پس هنجارهای اجتماعی، دلایل تاریخی نهفته است. مردم انگلستان به‌دلیل مشکلات مرتبط با بستن شمشیر، از سمت چپ جاده رانندگی می‌کنند. بیشتر انگلیسی‌های راست‌دست عادت داشتند شمشیرشان را طرف چپ بدن‌شان ببندند و به‌همین‌دلیل صدها سال پیش مردم اسب‌شان را از سمت چپ جاده می‌راندند تا غلاف‌ها به هم برخورد نکند. علت این‌که انگلیسی زبان‌ها هنگام عطسه کردن از عبارت «خدا به تو ببخشد.» استفاده می‌کنند این است که سال‌ها پیش باوری رایج بود که با هر بار عطسه بخش کوچکی از روح از بدن خارج می‌شود.

هرکسی ممکن است گرفتار تفکر سوگیرانه شود، چیزی که به آن واقع‌گرایی ساده‌لوحانه می‌گوییم: این باور اشتباه که دیدگاه ذهنی و شخصی ما نسبت به جهان یک دیدگاه حقیقی و عینی است. این فکر بزرگ‌ترین سوگیری تفکر اجتماعی محسوب می‌شود. این سوگیری با تحت‌تأثیر قراردادن استدلال، دلیل بحث‌وجدل کردن مردم و عدم توانایی در حل کردن اختلافات‌شان را نشان می‌دهد.

اثر بالاتر از متوسط علاوه بر چشم‌گیر بودن، مقاوم هم هست. پژوهشگری از افراد پرسید چقدر رانندهٔ قابل اطمینانی هستند، بیشتر افراد خودشان را «بهتر از متوسط» معرفی کردند. اما مشکل این‌جاست که هنگام پاسخ دادن به این نظرسنجی، آن‌ها در بیمارستان دوران نقاهت‌شان را می‌گذراندند، آن‌ها به‌دلیل تصادفی که خودشان را در آن مقصر می‌دانستند، بستری شده بودند! اثر بالاتر از متوسط در مورد ویژگی‌های مختلف متفاوت است. این اثر دربارهٔ جنبه‌های ذهنی و از نظر اجتماعی مطلوب، قوی‌تر است. مثلاً: خوب بودن در ریاضیات خصوصیتی عینی است که با امتحان قابل اندازه‌گیری است؛ بنابراین احتمال بروز اثر بالاتر از متوسط دربارهٔ آن کمتر است.

می‌دانم که این حرف زیادی اغراق‌آمیز است، اما کلاود استیل و دیگر پژوهشگران حقیقتی جالب را دربارهٔ آزمون‌ها و هویت خود کشف کرده‌اند. فرض کنید دربارهٔ یکی از جنبه‌های هویت شما و آزمونی که می‌خواهید در آن شرکت کنید، کلیشه‌ای منفی وجود داشته باشد؛ مثلاً دخترها در استدلال فضایی خوب نیستند یا امریکایی‌های سیاه‌پوست معمولاً در آزمون‌های استانداردشده خوب عمل نمی‌کنند. بعضی از این تفاوت‌ها در گذشته وجود داشته است. کلاود استیل و دیگران می‌خواستند بدانند آیا این تفاوت‌ها واقعاً به تفاوت توانمندی‌ها مربوط است یا صرفاً به این دلیل رخ می‌دهد که مردم باور دارند تفاوتی وجود دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد هوشیاری شما نسبت به آن جنبه از هویت‌تان بلافاصله روی عملکرد شما در یک آزمون چالشی اثر می‌گذارد. اگر یک حاشیه روی برگهٔ آزمون ریاضی بگذاریم و از افراد بخواهیم روی آن بنویسند «زن» هستند یا «مرد»، زنان در آن آزمون بدتر عمل می‌کنند. اگر قبل از برگرداندن برگهٔ امتحان افراد مجبور باشند نژاد خود را مشخص کنند، چنانچهٔ سیاه‌پوست امریکایی باشند نتایج آزمون آن‌ها افت می‌کند، اما اگر امریکایی‌ـ آسیایی باشند، به‌دلیل دیدگاه‌های کلیشه‌ای مثبتی که نسبت به توانمندی آن‌ها وجود دارد، در آن آزمون بهتر عمل می‌کنند.

یکی از چیزهایی که ویژهٔ ماست و مرتب در زندگی با آن همراه هستیم، اسم ماست. ما روزی چند بار اسم‌مان را می‌نویسیم و به زبان می‌آوریم. همیشه دیگران ما را با آن صدا می‌زنند. به‌همین‌دلیل وقتی از مردم می‌پرسیم کدام حرف را دوست دارند، به احتمال زیاد اولین حرف نام یا نام خانوادگی (یا گاهی نام مستعار) خودشان را انتخاب می‌کنند. اگر دلیلش را از آن‌ها بپرسیم، احتمالاً پاسخش را نمی‌دانند و اگر این موضوع را به آن‌ها بگوییم، حتی ممکن است کمی خجالت بکشند. نام این اثر، خودستایی پنهان است، پدیده‌ای بسیار فراتر از حروفی که آن‌ها را خوش‌شانسی می‌دانیم.

در این‌جا تمرینی آورده‌ام که تصورات اجتماعی پنهان شما را افشا می‌کند. امتحانش کنید. همین حالا فوری دانشمندی را در ذهن‌تان تصور کنید. تا جایی که می‌توانید، فردی را که به ذهن‌تان آمد، توصیف کنید. دانشمند شما چه شکلی است؟ قول می‌دهم که مرد است، دست کم ۳۰ سال سن دارد، تا حدودی قدبلند و لاغر است، سفیدپوست یا آسیایی است و احتمالاً عینک دارد. حالا، اگر از شما سؤالات واضحی‌مانند «آیا دانشمندان مردند؟ آیا چشم همهٔ دانشمندان ضعیف است؟» بپرسم، احتمالاً می‌گویید: «بستگی دارد» یا «نظری ندارم». شاید خود شما یک خانم دانشمند نوپا یا یک فمینیست دوآتشه باشید، اما این احتمال وجود دارد که باز هم یک دانشمند مرد را تصور کرده باشید. جهت‌گیری سیاسی یا فمینیستی شما، یعنی نگرش‌های آشکارتان، هرچه باشد، باز هم همان برنامه‌های تلویزیونی را نگاه می‌کنید، همان کتاب‌ها را می‌خوانید و همان فیلم‌ها را می‌بینید. این ارزش‌های شخصی ما نیستند که نگرش‌های پنهان‌مان را ایجاد می‌کنند، بلکه قرارگرفتن در معرض جهان و فرهنگ پیرامون ماست که آن‌ها را شکل می‌دهد.

پژوهشگران دریافتند نوزادان به محض تولد می‌توانند تفاوت میان داستان‌هایی که به زبان خودشان گفته می‌شود را با داستان‌هایی که به زبان خارجی بیان می‌شود، درک کنند. آن‌ها حتی تفاوت میان آهنگ‌ها و آوازهای معمولی و دیگر قطعات موسیقی را نیز می‌فهمند. اما چطور ممکن است؟ آیا الگوهای زبانی و موسیقی‌های روز در دی. ان.ای آن‌ها کدگذاری شده است؟ نه. این توانایی صرفاً به یادگیری مربوط می‌شود که حتی پیش از تولد آغاز شده است. در اواخر دوران بارداری، مادر و پدر این نوزادان برایشان قصه خوانده‌اند. همچنین مادرانشان چون کار زیادی نمی‌توانستند انجام دهند جلوی تلویزیون لم داده‌اند. در اواخر بارداری، جنین به اندازهٔ کافی رشد کرده است که بتواند صداها را بشنود. صداها در داخل رحم به‌خوبی شنیده نمی‌شود (طوری به گوش می‌رسد انگار کف استخر هستید)، اما به‌هرحال نوزاد می‌تواند از ورای بافت‌ها و مایع آمنیوتیک چیزهایی بشنود. جنین، چنان ماشین یادگیری پیشرفته و شگفت‌انگیزی است که می‌تواند وزن و آهنگ زبان مادری خودش را یاد بگیرد و حتی با آهنگ و آوازهای معمولی آشنا شود.