بریده‌هایی از کتاب اسرار‌ ماه شعبان؛ ادب حضور (دفتر دوم)

دوم) استغفارات ماه شعبان دستور به استغفار، سرلوحهٔ همهٔ دستورات سلوکی در همهٔ ایام سال است.

در کتب ادعیه، اوقات فراوانی برای ذکر صلوات توصیه شده؛ که به جرئت می‌توان گفت که اغلب اوقات را در بر می‌گیرد. از آنجا که صلوات از اهمّ اذکار است، بهتر است که بیشتر اوقات سالک را پوشش دهد. در بیانات اهل بیت (ع)، اوقات خوشی برای صلوات معین شده که به برخی از اهمّ آن‌ها اشاره می‌کنیم: ۱- هنگام شنیدن نام مبارک رسول خدا (ص)؛ که در این صورت، ذکر صلوات واجب است. ۲- در تعقیب نمازهای فریضه. ۳- قبل و بعد از هر دعا، که آن را قرین به اجابت قرار می‌دهد. ۴-هر شب قبل از خواب. ۵- عصر پنجشنبه و شب جمعه، یکصد صلوات توصیه شده است. ۶- روز جمعه افضل ایام هفته است و افضل اعمال در این روز ذکر صلوات است و بهترین وقت صلوات در روز جمعه، بعد از نماز عصر است؛

«امام علی (ع) فرمود: کسی که حاجتی به درگاه الهی دارد، قبل از آن، صلوات بر محمد و آلش بفرستد، آنگاه حاجتش را بخواهد، بعد دعایش را با صلوات بر محمد و آلش (ع) به پایان ببرد، چون خداوند عزیز و جلیل، کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را قبول کند و وسطش را رها نماید که صلوات بر حضرت محمد (ص) و آل محمد (ع) از او تحت حجاب نمی‌ماند (و مستجاب می‌گردد).»

«امام علی (ع) فرمود: هر دعایی، تا در آن بر محمّد (ص) و آل محمّد (ع) صلوات فرستاده نشود، محجوب است (و مستجاب نمی‌شود).» به این ترتیب، اگر دقّ‌الباب خانهٔ مولا می‌باید به اذن و شفاعت شفیع محبوب مولا باشد تا باب گشوده شود، ذکر نام محبوب‌ترین‌ها نزد مولا در ابتدا و انتهای سخن، موجب عنایت ویژهٔ مولا به عباد سالک است.

«امام علی (ع) فرمود: هر دعایی، تا در آن بر محمّد (ص) و آل محمّد (ع) صلوات فرستاده نشود، محجوب است (و مستجاب نمی‌شود).»

اصلی‌ترین مانع در سیر قربی سالک، گناه و آثار آن است و او با سایر اذکار، موفق به ترک آنان و یا دفع شیاطین جنی و انسی نشد، صلوات بهترین رافع و قوی‌ترین دافع گناهان است؛ چنان‌که امام هشتم (ع) می‌فرمایند: «هر که توانا بر کفارهٔ گناهانش نیست، بسیار صلوات بر حضرت محمد (ص) و آل ایشان (ع) بفرستد که گناهان را ویران کند.»

«از امام صادق (ع) یا امام باقر (ع) روایت شده که سنگین‌ترین چیزی که روز قیامت در ترازوی اعمال قرار داده می‌شود، صلوات بر حضرت محمد (ص) و اهل بیت ایشان (ع) است.»

بالاترین مصداق سلم و تسلیم در درگاه ایشان، پذیرش ولایت علوی (ع) و ابراز ارادت و مودت به آستان ولایت اهل بیت پیامبر (ع) می‌باشد. «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم (اهل بیتم (ع)‌).» چنان‌که آیهٔ بعد، با ظرافت، بیانگر مفهوم مخالف تفاوت صلوات صوری بر رسول خدا (ص) و جدا کردن اهل بیت آن حضرت (ع) در دعا و تحیت و ارادت و ولایت، از آن حضرت است؛ که می‌فرماید: «آنها که خدا و پیامبرش (ص) را آزار می‌دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته، و برای آن‌ها عذاب خوارکننده‌ای آماده کرده است.» بنابراین، صلوات بر پیامبر اکرم (ص)، باید در کنار صلوات بر اهل بیت و آل رسول خدا (ع) باشد؛ چنان‌که صلوات هنگام زوال ماه شعبان، به خوبی بیانگر این معنا است.

نکتهٔ مهم در ذیل این آیهٔ شریفه، ملاکی است که پروردگار برای قبولی صلوات بر رسول خدا (ص) ذکر کرده است که می‌فرماید: «وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً». یعنی صلوات هنگامی اثربخش است که روح تعبّد و تسلیم کامل در آستان ولایت، برای ذاکر وجود داشته باشد. از آنجا که تسلیم از مادهٔ «س‌ل‌م» به معنای برداشته شدن همهٔ ناهمرنگی‌ها و منافرت‌ها بین دو شیء است، بنابراین، امر به سلم با رسول خدا (ص)، به معنای تولّی کامل به ولایت نبوی (ص) و برداشتن همهٔ ناهمرنگی‌ها در برابر فرامین و سنن آن حضرت است.

معنای دوم صلوات (از ریشهٔ «ص‌ل‌ی») معنای اصلی این ریشه، عرضه کردن چیزی بر آتش و بریان کردن آن است. چنان‌که می‌فرماید: «و در آتش سوزان وارد می‌گردند.» «جهنم برای آنان کافی است، وارد آن می‌شوند.» به این ترتیب، هنگامی که این معنا دربارهٔ صلوات به کار می‌رود، احتمالاتی پیرامون معانی گوناگون آن قابل ذکر است: ۱- ابن‌فارِس در ذیل این واژه می‌گوید: عرب برای مستقیم کردن چوب، آن را بر آتش عرضه می‌کرد، تا نرم شود و سپس حالت بگیرد: «صَلَّیتُ: الْعُودَ بِالنَّارِ إِذَا لینْتَه.» بنابراین، در صلوات نیز، مؤمن دل خود را بر محبت رسول خدا (ص) و اهل بیت او (ع) که شجرهٔ نبوت هستند، عرضه می‌نماید؛ تا با نرم شدن و رقّت قلب، قساوتی را که به واسطهٔ گناهان دامن‌گیر او شده پاک نماید؛

سعی ناکرده در این راه به جایی نرسی مزد اگر می‌طلبی طاعت استاد ببر

مقام معظم رهبری از امام خمینی نقل کرده‌اند: «این مناجات شعبانیه یک تحفه‌ای است که در اختیار ما قرار داده شده است. خب ما دعا خیلی داریم، همهٔ این دعاها هم پر از مضامین عالی است، امّا بعضی یک برجستگی خاصّی دارند. من از امام بزرگوار، رضوان الله علیه، سؤال کردم، گفتم در میان این دعاهایی که از ائمّه (ع) رسیده است، شما به کدام دعا بیشتر علاقه‌مندید و دلبسته‌اید؟ فرمودند به دعای کمیل و مناجات شعبانیه...»

ممکن است سالک در موقعیتی ویژه قرار گیرد و نفحات الهی شامل حال او گردد؛ اگر در آن حال حاضر جواب نباشد نمی‌تواند از حال خوش خود به درستی بهره گیرد و چنان‌که شایستهٔ حال است دعا کند. شاید انسان در مکان یا زمانی خاص، همچون زیر قبهٔ مطهر سیدالشهدا (ع)، در حال طواف خانهٔ خدا، هنگام نماز یا... لحظه‌ای احساس کند که در حال خاصّی قرار گرفته؛ این نفحات الهی مثل برق می‌آید و می‌رود و اگر سالک در آن لحظه حاضر جواب نباشد، نمی‌تواند درست دعا کند. از این رو بسیار خوب است که این فرازهای بلند مناجات شعبانیه را ملکهٔ خود کنیم؛ تا حتّی اگر در حال خواب هم حال خوشی دست داد، بدانیم چگونه دعا نماییم و چه به زبان آوریم.

مناجات شعبانیه؛ نشانی از عظمت ماه شعبان برکت و ارجمندی هر ماه، از عظمت دعاهای وارده در آن معلوم می‌شود و مناجات شعبانیه که در این ماه وارد شده، از غرر ادعیهٔ شیعه می‌باشد. طبق بیان جناب سید در اقبال، همهٔ حضرات ائمّه (ع) به این مناجات می‌پرداختند و همین نشانگر مقام و مرتبهٔ این دعا است.

جز آستان توام در جهان پناهی نیست سر مرا به جز این در حواله گاهی نیست چرا ز کوی خرابات روی برتابم کز این بهم به جهان هیچ رسم و راهی نیست

مژده ای دل که مسیحا نفسی می‌آید که ز انفاس خوشش بوی کسی می‌آید از غم هجر مکن ناله و فریاد که دوش زده‌ام فالی و فریادرسی می‌آید

«معبودا، مرا هم‌شمارِ کسانی ساز که آنان را خواندی و پاسخت دادند و به آنان نگریستی و در برابر شکوه تو مدهوش گشتند و با آنان به خفا راز گفته‌ای و آنان در آشکارا برایت عمل کرده‌اند.»

روی بنمای و وجود خودم از یاد ببر خرمن سوختگان را همه گو باد ببر ما چو دادیم دل و دیده بطوفان بلا گو بیا سیل غم و خانه ز بنیاد ببر

«بار الها! من بنده ناتوان گناهکار و بردهٔ معیوب (یا: با تمام وجود برگشته به سوی) توام، پس مرا از آنانی قرار مده که رویت را از ایشان برگردانده‌ای، و غفلتشان از عفو و بخششت محجوبشان ساخته است.»

راوی می‌گوید که از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: «هر کس روز اول ماه شعبان را روزه بدارد، بهشت بر او واجب می‌شود و کسی که فقط دو روز از ماه شعبان را روزه بگیرد، خداوند در همین دنیا هر روز و هر شب به او نگاه می‌کند و همین نگاه پروردگار در بهشت به او ادامه پیدا می‌کند. و هر کس که سه روز ماه شعبان را روزه بگیرد، خداوند او را هر روز در عرش خود و در بهشتش ملاقات می‌کند.» مشابه تعبیر این روایت شریف، دربارهٔ روزهٔ هیچ اوقات دیگری وارد نشده. مرحوم سید بن طاووس در توضیحی رمز گونه در شرح این حدیث می‌فرماید: «شاید مراد از زیارت خدا در عرش آنست که روزه‌دار شعبان، در بهشت صاحب مقامی است که او را زائر الهی می‌نامند؛ چنان‌که زائر کعبه را زائر الله نامیده‌اند.»