بریده‌هایی از کتاب اسرار‌ ماه شعبان؛ ادب حضور (دفتر دوم)

۷- مفعول مطلق «تَسْلیماً» بعد از فرمان «سَلِّمُوا»، بیانگر شدت اهمیت سلم و صفا و یکرنگی در آستان پیامبر اکرم (ص) در توفیقات سلوکی است و اینکه اگر اجر رسالت نبوی، مودّت به ذوی‌القربای آن حضرت است، بالاترین مصداق سلم و تسلیم در درگاه ایشان، پذیرش ولایت علوی (ع) و ابراز ارادت و مودت به آستان ولایت اهل بیت پیامبر (ع) می‌باشد. «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم (اهل بیتم (ع)‌).» چنان‌که آیهٔ بعد، با ظرافت، بیانگر مفهوم مخالف تفاوت صلوات صوری بر رسول خدا (ص) و جدا کردن اهل بیت آن حضرت (ع) در دعا و تحیت و ارادت و ولایت، از آن حضرت است؛ که می‌فرماید: «آنها که خدا و پیامبرش (ص) را آزار می‌دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته، و برای آن‌ها عذاب خوارکننده‌ای آماده کرده است.» بنابراین، صلوات بر پیامبر اکرم (ص)، باید در کنار صلوات بر اهل بیت و آل رسول خدا (ع) باشد؛ چنان‌که صلوات هنگام زوال ماه شعبان، به خوبی بیانگر این معنا است.

۵- در چنین سیاقی، فرمان صریح خداوند، بر صلوات بر رسول خدا (ص) تعلق می‌گیرد و می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ». بنابراین، از این خطاب امری خداوند، اوّلاً وجوب صلوات بر رسول خدا (ص) هنگام بردن و یا شنیدن نام مبارکش روشن می‌شود؛ ثانیاً، فرمان همراهی و هم صدایی با همهٔ عالمیان در صلوات بر آن حضرت برداشت می‌گردد و ثالثاً، مؤمنین با ذکر صلوات، خود را در مسیر تسبیحی کلّ موجودات در سیر قربی به سوی پروردگار، با استمداد از صلوات بر رسول اکرم (ص) قرار می‌دهند. ۶- نکتهٔ مهم در ذیل این آیهٔ شریفه، ملاکی است که پروردگار برای قبولی صلوات بر رسول خدا (ص) ذکر کرده است که می‌فرماید: «وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً». یعنی صلوات هنگامی اثربخش است که روح تعبّد و تسلیم کامل در آستان ولایت، برای ذاکر وجود داشته باشد. از آنجا که تسلیم از مادهٔ «س‌ل‌م» به معنای برداشته شدن همهٔ ناهمرنگی‌ها و منافرت‌ها بین دو شیء است، بنابراین، امر به سلم با رسول خدا (ص)، به معنای تولّی کامل به ولایت نبوی (ص) و برداشتن همهٔ ناهمرنگی‌ها در برابر فرامین و سنن آن حضرت است.

۳- ملائکه مدبّر عالم‌اند و تدبیر آنان به همراه ذکر صلوات است. با توجّه به معنای صلوات ملائکه، که عبارت است از استغفار و طلب مغفرت بر بندگان، پس روشن می‌شود که تدبیر آنان در امور سالکینِ مصلّی مقام ولایت، توأم با طلب مغفرت و بسترسازی برای مغفرت علمی و عملی آنان در امور سلوکی است. ۴- در این آیهٔ شریفه، نام مبارک رسول خدا (ص) با لقب «نبی» ذکر شده: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی». اگر نبی (از مادهٔ «ن‌ب‌و») به معنای شخصیتی برجسته و بلندمرتبه باشد که در مقام محمود است، آیه تعلیلی است مبنی بر چرایی صلوات بر آن حضرت و ذریه‌اش و اینکه چون همهٔ مخلوقات میهمانان سفرهٔ ولایت‌اند، پس باید دائماً مصلّی او باشند. اگر نبی (از مادهٔ «ن‌ب‌أ») به معنای خبرداری باشد، دلیل صلوات را از بُعد معرفتی بیان می‌کند و اینکه هر کس معرفت بالاتری به توحید داشته باشد، لایق ثناء و دعای بیشتر پروردگار و ملائک است. و از آنجا که رسول خدا (ص) بارزترین معرفت به توحید را دارد، بالاترین صلوات الهی نیز به آن حضرت تعلّق دارد.

۱- در آغاز آیه، خداوند می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی». بنابراین، صلوات از عالی‌ترین مراتب عوالم ملکوت، آغاز می‌شود و سپس همهٔ مراتب مخلوقات، از ملائک و ملکوتیان گرفته تا نازل‌ترین مراتب ناسوت را درمی‌نوردد. از این رو، اگر همهٔ عالم تسبیح‌گوی حق هستند، اصلی‌ترین ذکر آنان صلوات است. ۲- ذکر نام ملائک بعد از ذات باری، بیانگر مرتبهٔ صلوات در میان مخلوقات است؛ توضیح آنکه اگر اشرف خلایق بعد از انسان ثناگوی آستان ولایت است، تکلیف بقیهٔ موجودات عِلوی و سِفلی معلوم است. ملائکهٔ عالم -در هر مرتبه که هستند- عالی‌ترین ذکری را که متناسب با مرتبهٔ استعدادی آن‌ها است بر زبان جاری می‌کنند و مقام آن‌ها با مرتبهٔ معرفت به ذکر آنان رقم می‌خورد. بنابراین، ذکر صلوات عالی‌ترین ذکری است که ملائک بعد از اقرار به توحید و تسبیح و تحمید و تهلیل الهی، به محضر حق عرضه می‌دارند.

«و مؤمنان را بشارت ده که برای آنان از سوی خدا فضل بزرگی است.» فضل در لغت، به عنایت و اِنعامی گفته می‌شود که در مقابل عمل نیست؛ بلکه هدیه و بخشش صاحب فضل، بنا بر محبّت خود به فقیر است. از این رو، ذکر صلوات و توسّل به اولیاء الهی (ع) در سلوک، نتایجی فوق زحمت سالک را به دنبال دارد. فضل الهی در این مقام، به معنای جذباتی است که به برکت وجود مبارک رسول اکرم (ص) و اهل بیت (ع)، ناگهان راه صد ساله را یک شبه بر سالک عرضه می‌کند. «براستی برای خداوند در روزهای عمر شما نسیم‌هایی است؛ هان! چشم به راه آن‌ها باشید.» در چنین سیاقی است که خداوند در آیهٔ ۵۶، اشاره به بالاترین مصداق ذکر خود، یعنی صلوات و درود و تحیت بر رسول خویش (ص) می‌نماید و می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً»

وصف «سراج منیر» به خوبی بیانگر مراتب هدایت مؤمن به خروج از مراتب ظلمات به نور، با توجّه به مراتب ولایت رسول خدا (ص) و توسّل به وجود مبارک آن حضرت است؛ که با استمداد از صلوات و تحیت و ثنای بر آن حضرت محقّق می‌گردد. و اگر سایر دستورات سلوکی محدود به حدّی است، ذکر خداوند حدّی ندارد: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا را بسیار یاد کنید.» پس توسل و تذکر به سراج منیر الهی نیز حدّی ندارد و هر مقدار که توجّه بیشتر باشد، نورانیت عمیق‌تر و کامل‌تری را به دنبال دارد. آیهٔ ۴۷، بشارت خداوند به سالکین است که اگر در مسیر سلوک، گرفتار لغزش‌ها و نواقصی شدند، بدانند که توسّل و تحیت به رسول اکرم (ص) و ذرّیهٔ طیبه‌اش آن‌چنان ذکری است که همه لغزش‌ها را پاک و نواقص را جبران می‌کند

امام خود در این باره فرموده‌اند: «من ندیده‌ام در ادعیه، دعایی را که گفته شده باشد همهٔ امام‌ها این دعا را می‌خواندند، در دعای شعبانیه این هست؛ امّا من یادم نیست که در یک دعای دیگری دیده باشم که همهٔ ائمّه این را می‌خواندند. این مناجات شعبانیه برای این است که شما را، همه را مهیا کند برای «ضیافة اللَّه»... اگر نبود در ادعیه الّا دعای مناجات شعبانیه، کافی بود برای اینکه امامان ما، امامان بحقند؛ آن‌هایی که این دعا را انشا کردند و تعقیب کردند. تمام این مسائلی که عرفا در طول کتاب‌های طولانی خودشان، یا خودشان می‌گویند، در چند کلمهٔ مناجات شعبانیه هست؛ بلکه عرفای اسلام از همین ادعیه و از همین دعاهایی که در اسلام وارد شده است، از این‌ها استفاده کرده‌اند...»

مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی دربارهٔ مناجات شعبانیه می‌نویسد: «این مناجات، مناجات معروفی است و اهلش به خاطر آن با ماه شعبان مأنوس شده و به همین جهت منتظر و مشتاق این ماه هستند. تمام کلام اینکه این مناجات از اعمال مهمّ این ماه است؛ و نه‌تنها در این ماه، بلکه سالک نباید بعضی از فرازهای آن را در طول سال ترک کند و در قنوت‌ها و سایر حال‌های عالی خود، خیلی با آن مناجات نماید.» از همین رو، مرحوم استاد سعادت‌پرور سفارش می‌کردند که در این ماه به تبع حضرات ائمه (ع) به مناجات شعبانیه اهتمام ویژه داشته باشیم. باید این دعا در ماه شعبان به کرّات خوانده شود؛ یعنی حداقل روزی یک بار. سعی کنیم در اوقات مختلف روز و شب‌مان و در هر زمانی که حال خوشی داشتیم، خصوصاً در قنوت نماز وتر در نیمه‌شب و یا هنگام زوال ظهر و یا در قنوت نماز غفیلهٔ مغرب، به این مناجات با خداوند راز و نیاز کنیم.

پنجم) هدیهٔ اعمال به محضر رسول اکرم (ص) شرط دیگر مراقبهٔ ماه شعبان آنست که میهمان، به پاس بهره‌مندی گسترده از سفرهٔ صاحب خانه، به پیشگاه او هدیه‌ای در خور خود عرضه بدارد. هرچند صاحب همهٔ هدایا رسول اکرم (ص) است، ولی از باب ابراز ارادت و توجه، مناسب است که سالک، ضمن توجه به مقام حضور خود در محضر نبوی (ص)، همهٔ اعمال مستحبی را که انجام می‌دهد، به پیشگاه حضرتش هدیه کرده و با شرمساری عرضه بدارد که: «اِنَّ الهَدایا عَلَی قَدرِ مُهدیها...»

چهارم) توجه به مقام حضور خداوند اشراف بر ظاهر و باطن همهٔ امور دارد و همهٔ انسان‌ها، لحظه به لحظه در محضر حق هستند. رسول اکرم (ص) و اهل بیت طاهرینش (ع) به اذن الهی واجد چنین مقامی هستند: «همان‌گونه شما را نیز امت میانه‌ای قرار دادیم، تا شاهد و حاضر بر امور مردم باشید؛ و پیامبر (ص) هم بر شما شاهد و حاضر است.» آنچه مهم است، توجه سالک در ماه شعبان به این امر است؛ یعنی مراقب باشد که اگر ماه شعبان تعلق به رسول خدا (ص) دارد، همهٔ خلایق در این ماه در بیت نبوی (ص) زندگی می‌کنند و ادب اقتضا می‌کند که میهمانی که دائماً بهره‌مند از سفرهٔ میزبان است، توجه به صاحب خانه داشته باشد و ادب حضور را رعایت نماید. سالک باید در عمل و نظر به گونه‌ای باشد که گویی دائماً در محضر رسول خدا (ص) است و جنابشان توجه دائمی به همهٔ اعمال و رفتار و نیات و افکار او دارند. و مبادا عملی از او سر نزند که شرمندهٔ رسول خدا (ص) بشود.

سوم) انقطاع نسبی در ماه شعبان بهترین اوقات مناجات انسان با خداوند، زمان خلوت و کنج عزلت است. در ماه رجب و ایام اعتکاف، زمینهٔ انجام این مهم تا حدودی فراهم می‌شود. در ماه شعبان، باید زمینه‌های این مهم را خصوصاً در هنگام خواندن مناجات شعبانیه و سایر اذکار این ماه فراهم کرد. بهترین این اوقات، ثلث پایانی شب است و سالک با تأسّی به رسول خدا (ص)، باید بیش از سایر اوقات، به شب‌های این ماه عزیز اهتمام بورزد و همهٔ مناجات شعبانیه و یا فقراتی از آن را در قنوت نماز وتر و یا در هنگام سحر و اوقات خلوت خود با خداوند زمزمه کند

دوم) اهتمام به نقاط ضعف کلیدی خود شیطان در ایام عزیز، حملات شدیدتر و ظریف‌تری می‌کند. خداوند دربارهٔ مراصد شیطان نسبت به افراد مختلف می‌فرماید: «او و همکارانش شما را می‌بینند از جایی که شما آن‌ها را نمی‌بینید.» یعنی او دشمن آگاه و فریبکاری است که نقاط ضعف افراد را در گناه، با دقت رصد می‌کند و به هر کس متناسب با نقاط آسیب‌پذیرش حمله می‌نماید. لذا بهتر است که در آغاز ورود به ماه‌های عزیزی همچون شعبان و رمضان، هر فرد نقاط ضعف اخلاقی و عبادی خود را به خوبی محاسبه کند و در طی ایام شعبان و سپس ماه رمضان، بنا را بر کنترل بگذارد. از همین رو، لازم است که در ابتدا، با فراگیری احکام دینی، حریم الهی دربارهٔ آن‌ها را موضوعاً و حکماً به خوبی بشناسد و سپس اهتمام بر رعایت آن‌ها داشته باشد. مثلاً کسی که مبتلا به کبیرهٔ دروغ است، باید ابتدا حکم دروغ و حدود آن را فراگیرد و سپس موارد و مصادیق آن را بشناسد؛ تا در حفظ حریم گناه دچار افراط و تفریط نشود. به همین ترتیب، لازم است که سالک سایر احکام فردی و اجتماعی مبتلابه خود را بشناسد و اهتمام بر رعایت حدود آن‌ها داشته باشد.

دستورات عملی در مراقبات باطنی اول) پرهیز از حریم گناهان (تقوای مرحلهٔ دوم) در ماه رجب، دستور اصلی، مراقبهٔ بر تقوای مرحلهٔ اوّل، یعنی حریم‌داری الهی در واجبات و محرمات و پرهیز از گناهان فردی و اجتماعی است. در این زمینه، سالک باید دقیقاً با حدود احکام و مسائل شرعی خود آشنا شود و رسالهٔ عملیهٔ مرجع تقلید خود را، خصوصاً در احکام مبتلابه، یاد بگیرد. اما ماه شعبان، هنگام پرداختن به تقوای مرحلهٔ دوم است؛ یعنی پرهیز از مقدّمات محرّمات و فوت شدن واجبات. رسول اکرم (ص) در این باره فرمودند: «حلال روشن است و حرام نیز مشخص است و شبهاتی بین حلال و حرام وجود دارد؛ پس هر کس از شبهات پرهیز کند، از محرمات سالم می‌ماند و هر کس مرتکب شبهات شود، داخل در محرمات می‌شود و از راهی که نمی‌داند هلاک می‌گردد.» امور مشتبه، یعنی موضوعاتی که حکم آن‌ها از نظر حلّیت و حرمت معلوم نیست؛ ولی انسان را در آستانهٔ گناه و یا ترک واجبات قرار می‌دهد و در نتیجه، زمینه برای گناه فراهم می‌شود. بدیهی است که در چنین فضایی، سالک باید در ماه شعبان، بسیاری از مکروهات را که مقدمهٔ حرام هستند ترک نماید.

سادساً: هنر در سلوک، نه بالا بردن کمّیت عمل و تحمیل عبادات شاق و اذکار سنگین بر نفس است؛ بلکه در درجهٔ اوّل، باید در اصلاح نیت و بالا بردن کیفیت عمل کوشید؛ تا با عباداتی مساوی با دیگران، سرعت سیر بیشتری داشت و در میدان مسابقهٔ سلوک الی‌الله، با اخلاص بیشتر و مقام عقل، گوی سبقت را از دیگران ربود؛ چنان‌که رسول خدا (ص) در نصایح خود به امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «ای علی (ع)، هرگاه دیدی که مردم به زیادی عمل می‌پردازند، تو به خالص کردن عمل بپرداز.»

چون هلال ماه شعبان دیده می‌شد، اصحاب خود را جمع می‌نمود و به آنان می‌فرمود: ای یاران من، آیا می‌دانید این چه ماهی است؟ این ماه شعبان است که رسول خدا (ص) بارها درباره‌اش می‌فرمود: شعبان ماه من است. پس آگاه باشید و برای محبت رسول خدا (ص) و تقرب به آن حضرت در این ماه روزه بگیرید...» بنابراین، کسی که عاشق رسول اکرم (ص) است، در ماه شعبان عاشقانه عبادت می‌کند و مراقبات خود را نه به نیت خود، بلکه بنا بر احترام به رسول خدا (ص) بالا می‌برد؛ تا شیعه بودن و سربازی و جانبازی خود در رکاب حضرتش را در عمل ثابت نماید. به همین دلیل است که امام سجاد (ع)، در ادامهٔ بیان فوق، این گروه از مراقبین در ماه شعبان را محبوبین رسول خدا (ص)، و به دنبال آن، محبوبین پروردگار معرفی کرده

«و ماه شعبان را ماه شفاعت نامیده‌اند؛ زیرا پیامبر شما (ص) هر کس که در آن صلوات بر او بفرستد را شفاعت می‌کند.» راز و رمز اینکه اذکار استغفاری، غالب اذکار در ماه رجب است، آن که در این ماه، شدت اهتمام سالک به پاک کردن خود از مراتب گوناگون گناه است؛ تا با استمداد از نهر رجب، طهارت لازم برای غواصی در اقیانوس شعبان را کسب نماید. به همین دلیل، رسول خدا (ص) ماه رجب را «شهر الاستغفار» نامید؛ تا امت او، با توسل به ولایت علوی (ع) و ذریهٔ طاهرینش (ع)، در مراتب مغفرت الهی، از غفران ذنوب جلی گرفته تا خفی و اخفی، سیر نمایند و آیینهٔ دل را از هر آنچه غیر او است بشویند. غسل در اشک زدم کاهل طریقت گویند پاک شو اول و پس دیده بر آن پاک انداز چشم آلوده نظر از رخ جانان دور است بر رخ او نظر از آینهٔ پاک انداز بنابراین، سالک در ماه رجب، با توبه و استغفار، کسب استعداد می‌نماید و در ماه شعبان، با بهره‌گیری از صلوات بر رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) و دعا و عبادت و نماز، متوسل به حبل‌الله نبوی (ص) و اهل بیت او (ع) می‌شود و مدارج سلوک را طی می‌نماید.

سرّ اینکه رسول خدا (ص) ماه شعبان را به خود نسبت داد و فرمود: «ماه شعبان متعلق به من است»، چنین است که کرامت نبوی (ص) اقتضا دارد که سالکین در ولایت علوی (ع) در ماه رجب، در طلیعهٔ ماه شعبان، از رحمت موصولهٔ نبوی (ص) بهره‌مند شوند و مشمول هدایت ایصالی پروردگار در نیل به مقام لقای الهی قرار گیرند. «در آن روز، صورت‌هایی شاداب و مسرور است و به پروردگارش می‌نگرد.» و بدین ترتیب، سالکین این‌چنین وارد بر ضیافت نبوی (ص) در ماه شعبان می‌شوند و خود را مهیای بهره‌مندی از فیوضات ماه رمضان می‌نمایند؛ که در ماه مبارک رمضان، هرچند صاحب خانه در کرامت تام است، ولی میهمانان نیز باید استعداد بهره‌مندی از کرم او را داشته باشند. سعی ناکرده در این راه به جایی نرسی مزد اگر می‌طلبی طاعت استاد ببر

رسول خدا (ص) دربارهٔ سرّ نام‌گذاری این ماه به شعبان فرمودند: «این ماه را شعبان نامند؛ زیرا روزی‌های مؤمنان در آن تقسیم می‌گردد.» در این روایت شریف، اگر مراد از تقسیم شدن رزق مؤمنین، روزی مادی ایشان باشد، یعنی با حفظ حریم این ماه -که آخرین ماه سال اهل‌الله است- اهل ایمان در ماه رمضان و سایر ماه‌های سال بعد، از رزق واسع و حلال و طیب الهی برخوردار خواهند بود. اگر مراد ارزاق معنوی باشد، که این احتمال قوی‌تر است، یعنی مؤمن به میزان درک ماه شعبان و حریم‌داری قرق‌گاه رسول اکرم (ص)، از معرفت به ولایت و توحید و اسرار کتاب تکوین و تدوین برخوردار می‌شود؛ که: «قطعا آن، قرآن کریمی است؛ که در کتابی مستور و محفوظ جای دارد؛ و جز پاکان نمی‌توانند به آن دست زنند (دست یابند).» هرچند اصل ارتزاق اولیاء و اهل معرفت، در ماه ضیافت الهی و هنگام بهره‌گیری از سفرهٔ گستردهٔ ماه رمضان است، ولی تقدیر میزان بهره‌مندی هر کس از مضیف‌خانهٔ ربوبی، در ماه شعبان و ضیافت نبوی (ص) رقم می‌خورد.

اگرچه همهٔ مسلمانان اجمالاً از طریق ولایت نبوی (ص) به ولایت علوی (ع) اذعان می‌نمایند و بعد از شهادت به رسالت رسول اکرم (ص) است که شهادت به وصایت و خلافت حضرت امیرالمومنین علی (ع) می‌دهند، ولی در تحصیل معرفت تفصیلی به مقام امامت و ولایت، باید اذن دخول را از ولایت علوی (ع) آغاز کرد، تا مأذون در معرفت ولایت کبرای احمدی (ص) و مقام امامت تامهٔ محمدی (ص) قرار گرفت؛ چنان‌که خداوند، شاهد بر این مقام پیامبرش (ص) را، در درجهٔ اوّل خود و سپس امیر مؤمنان علی (ع) بیان می‌دارد و می‌فرماید: «کسانی که کافر شدند می‌گویند که تو فرستادهٔ خداوند نیستی. بگو خدا و آن کس که علم کتاب نزد اوست (یعنی وجود مبارک حضرت علی (ع)) برای گواهی میان من و شما بس است.» بنابراین، اگر سالک با حریم‌داری ماه رجب، مستعدّ معرفت به توحید از طریق معرفت به ولایت علوی (ع) می‌شود و در قرق‌گاه امیرالمومنین (ع) از تیررس ابالسهٔ جنّی و انسی در امان است و در حریم امن علوی (ع)، جلوات توحید را به نظاره می‌نشیند، در ماه شعبان، باید با حریم‌داری قرق‌گاه نبوی (ص) و حمد و شکر آستان ولایت ایشان، لایق طی مدارج معرفت به توحید شود و مدارج معرفت را با توسل و حریم‌داری آستان رسول خدا (ص) طی کند.

«امام علی (ع) فرمود: کسی که حاجتی به درگاه الهی دارد، قبل از آن، صلوات بر محمد و آلش بفرستد، آنگاه حاجتش را بخواهد، بعد دعایش را با صلوات بر محمد و آلش (ع) به پایان ببرد، چون خداوند عزیز و جلیل، کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را قبول کند و وسطش را رها نماید که صلوات بر حضرت محمد (ص) و آل محمد (ع) از او تحت حجاب نمی‌ماند (و مستجاب می‌گردد).»