بریده‌هایی از کتاب چگونه یک نماز خوب بخوانیم؟

در اینجا روی سخن ما با نمازخوان‌ها است. آنها اگر خوب نماز بخوانند، بی‌نمازها عاشق نماز خواهند شد. ما گناه تمام بی‌نمازها را به گردن نمازخوان‌ها می‌اندازیم چرا که اگر نمازخوان‌ها قشنگ نماز بخوانند، اگر نمازخوان‌ها از نمازشان لذت کافی و بهرۀ وافی ببرند، طبیعتاً اکثر بی‌نمازها هم به سمت نماز گرایش پیدا خواهند کرد. راه تبلیغ دین همین است. راه تبلیغ این نیست که عده‌ای بیایند مسلمان نیم‌بند و نیم‌پز شوند و ما هنوز این را درست نکرده و بدون اینکه به قدر کافی الگوی خوب داشته باشیم، سراغ بقیۀ اهل عالم برویم تا آنها را درست کنیم. راه تبلیغ دین این است که آنهایی که به مسیر دین وارد شده‌اند، تا آخر راه را بروند و برای جذب بقیۀ آدم‌ها الگو و اسوه شوند؛ و شاهدی بر حقانیت دین باشند. راه اینکه بی‌نمازها، نمازخوان شوند این است که عده‌ای در نماز، تا آخرِ راه را بروند. لذا اگر ما بخواهیم برای نمازخوان کردن بی‌نمازها تلاشی کنیم، راهش این است که ابتدا به نماز خودمان مقداری بیشتر عنایت و توجه داشته باشیم، و نماز خودمان را رشد دهیم.

به مجلس ختم که می‌روی، وقتی بچه‌ای سینی خرما را جلوی شما می‌گیرد و می‌گوید «بفرمایید»، بی‌اعتنا از کنارش رد نمی‌شوی، چون بی‌ادبی محسوب می‌شود، هرچند طرف مقابل شما یک بچه است. اگر هم خرما نخواهی، برمی‌گردی می‌گویی: «خیلی ممنون. میل ندارم. تشکر.» بالاخره یک جوابی می‌دهی. حالا خداوند با آن عظمت و جلال، آمده جلوی شما و می‌فرماید: «از من چیزی بخواهید تا به شما بدهم!» اما تو سرت را پایین انداخته‌ای و بی‌اعتنا رد می‌شوی؟ یعنی داری به خدا تکبر می‌کنی؟ محبت خدا را پس می‌زنی؟ بی‌نیازی خودت را اعلام می‌کنی؟! خدا هم با کسی شوخی ندارد.

در کشورهای اروپایی یک خط تلفن وجود دارد که سال‌هاست به جمهوری اسلامی اصرار می‌کنند که شما هم این خط تلفن را راه بیاندازید. اسم این خط تلفن، «تلفن مخصوص کودک‌آزاری» است. مثل خط تلفن ۱۱۰، که اگر کسی جایی جنایتی دید، زود به پلیس ۱۱۰ زنگ می‌زند و ۱۱۰ خودش را می‌رساند. آنها اصرار دارند که شما هم یک خط ویژه برای بچه‌ها راه بیاندازید. می‌دانید چرا؟ برای اینکه اگر پدری به بچه‌اش گفت: «پسرم این چه فیلمی است نگاه می‌کنی؟»، بچه گوشی تلفن را بردارد که: «آقای پلیس، بابایم اذیتم می‌کند، بیا ببرش!» پلیس هم به خاطر همین حرف آقا پسر، فعلاً پدر را می‌برد تا بعداً قاضی رسیدگی کند که آیا پسر حق می‌گفته یا نه؟ این یعنی قانونی کردن بی‌ادبی. یهودی‌ها بی‌ادبی را در دل خانواده‌های مسیحی نهادینه کرده‌اند،

یکی از دعاهایی که در ماه رمضان بعد از هر نماز می‌خوانیم و همه تقریباً حفظ هستند، جملۀ اولش این است: «یا عَلِی یا عَظیمُ»، بعد می‌فرماید: «یا غَفُورُ یا رَحیمُ». اول از عظمت خدا سخن می‌گوید و بعد از آن در مورد رحمت خدا سخن می‌گوید. اگر کسی بخواهد از «یا غَفُورُ یا رَحیمُ» لذت ببرد، اول باید «یا عَلِی یا عَظیمُ» برای او جا افتاده باشد. اگر خدا به ما محبت کند، اگر خدا حاجت ما را برآورده کند، ما می‌فهمیم خدا «غَفُورُ» و «رَحیمُ» است. امّا خداوند متعال، باید چکار کند، تا ما بفهمیم که او واقعاً باعظمت است؟ آیا می‌خواهی تا روز قیامت صبر کنی تا عظمت خدا را در آنجا ببینی؟

اصلاً فکر کن «اذان فقط برای تو یک نفر است». اذان را پیغام و سفارش خصوصی خدا به خودت بدان. فکر نکن هر دفعه که مؤذن اذان می‌گوید، معنایش این است که خدا صدا می‌زند: «همۀ اینها را جمع کن بیاور تا نماز بخوانند!» نه، معنای اذان این نیست. اذان یک اعلام خصوصی است.

خدایی که عظمت نداشت، همه می‌خواهند دوستش داشته باشند، ولی در عمل هیچ کس دوستش نخواهد داشت.

خدایی که عظمت نداشت، همه می‌خواهند دوستش داشته باشند، ولی در عمل هیچ کس دوستش نخواهد داشت.

کسی که ذره‌ای از کبر در دل او باشد، وارد بهشت نخواهد شد، و آن کسی که ذره‌ای از ایمان در دل خود داشته باشد، به دوزخ نمی‌رود. راوی می‌گوید عرض کردم: فدایت گردم! گاهی اتّفاق می‌افتد که چون انسان لباس (نو) می‌پوشد و بر مرکب سوار می‌شود، نوعی احساس خود بزرگ‌بینی و بزرگی به او دست می‌دهد، آیا منشأ این حالت، از کبر است؟ فرمود: نه! این‌گونه حالت‌ها، کبر نیست، بلکه مراد از کبر، انکار کردن حق است، همان‌گونه که ایمان، اقرار کردن به حقّ می‌باشد.

خداوند متعال فرموده است: به عزّت و جلال و عظمت و شکوهم سوگند که من دریغم می آید در دنیا به دوست خود چیزی دهم که او را از یاد من غافل کند؛ زیرا میخواهم مرا بخواند تا صدایش را بشنوم و کافر را به آرزویش میرسانم؛ زیرا از او نفرت دارم و نمیخواهم مرا بخواند و صدایش را بشنوم.

امام صادق (ع): «کونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیرِ أَلْسِنَتِکمْ لِیرَوْا مِنْکمُ الْوَرَعَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ الصَّلَاةَ وَ الْخَیرَ فَإِنَّ ذَلِک دَاعِیة؛ دعوت کننده مردم به غیر از زبان‌هایتان باشید، تا مردم از شما تقوا و کوشش و نماز و کارهای خیر ببینند و همین دعوت کننده است.»

بندگانم مؤدبانه نماز بخوانند و ادب یعنی اینکه حتی اگر حال عشق‌بازی و محبت نداشتند و بی‌حوصله بودند، اما باز هم باید احترام بگذارند. اولین فلسفۀ نماز تکراری این است که به آدم «ادب» یاد می‌دهد. خیلی‌ها بلد هستند وقتی به یک غریبه می‌رسند، لبخند بزنند. امّا هنر این است که وقتی به کسانی که برایت تکراری شده‌اند می‌رسی، احترام بگذاری و لبخند بزنی؛ حتی اگر حال و حوصله نداشته باشی. یعنی وقتی به پدرت، مادرت، همسرت و بچه‌هایت، می‌رسی، عین غریبه‌ها لبخند بزنی. این است که نشان می‌دهد تو آدم با ادبی هستی.

امام سجاد (ع) می‌فرماید: «خدایا! مرا نسبت به پدر و مادرم مانند عبدی مقابل سلطانِ سخت‌گیر و عطوف قرار ده و در عین حال مرا نسبت به پدر و مادرم، مانند مادری که نسبت به طفل شیرخوار خود مهربان است، مهربان قرار بده.» فکر کنید یک عبد در مقابل سلطان سخت‌گیر چطور برخورد می‌کند و چطور از او حساب می‌برد؟ حضرت می‌فرماید مرا مقابل پدر و مادرم این‌طور متواضع قرار بده که از آنها حساب ببرم. با این عبارت زیبای امام سجاد (ع) همه چیز روشن می‌شود.

در نماز آنچه لازم است اظهار ادب در مقابل خداوند است نه اظهار محبت. ادب هم یک کار همیشگی است که ارتباطی به حال داشتن و محبت پیدا کردن ندارد. یعنی همیشه می‌توان ادب را رعایت کرد. اولیاء خدا نیز در نمازهایشان و حتی در مناجات‌هایشان بیشتر اظهار ادب می‌کنند تا اظهار محبت.

موقع نماز خواندن، از هر کاری که نشانۀ ذره‌ای بی‌ادبی نسبت به پروردگار عالم است، باید اجتناب کنیم. از شیخ رجبعلی خیاط نقل شده که: «دیدم که شیطان بر جایی که انسان در نماز می‌خاراند، بوسه می‌زند.»

نماز مثل یک عادت شخصی یا یک مراسم عمومی نیست. نماز یک فعالیت مردۀ بی‌روح نیست، که خاصیتی برای ما نداشته باشد. نماز هر کسی متناسب با خود او برایش کار می‌کند. اگر من حب مقام دارم، نماز من، حب مقام مرا برطرف می‌کند. اگر حبّ مال دارم، حبّ مال مرا برطرف می‌کند. اگر حبّ شهوت دارم، حبّ شهوت مرا برطرف می‌کند. اگر تکبر دارم، تکبرم را زائل می‌کند. اگر محبت به خدا ندارم، محبت به خدا می‌آورد. نماز هر کسی می‌داند با او چکار کند تا اصلاح شود. ـ یعنی اگر ما خوب با نماز برخورد کنیم، نماز اصلاحمان می‌کند؟ ـ بله!

تا وقتی انسان خودش را بزرگ بداند، و به کوچک بودن خودش در برابر خدا نرسیده باشد و عظمت خداوند را درک نکرده باشد، تمام تلاش‌هایش برای برقراری ارتباط با خدا بی‌ثمر بوده و هیچ ارتباط مؤثری شکل نمی‌گیرد. نه محبتی رد و بدل می‌شود، نه دعایی بالا می‌رود و نه دریافتی صورت می‌گیرد.

فایدۀ ادب درِ خانۀ خدا این است که تکبر را از دل آدم‌ها برمی‌دارد. همان تکبری که طبق آیات و روایات، به حدّی خطرناک است که فرموده‌اند اکثر اهل جهنم، متکبرین هستند و بدترین جای جهنم برای متکبرین است. دردناک‌ترین آیات عذاب الهی هم که به خلود در جهنم و جاودانه بودن در عذاب دلالت دارد، خطاب به متکبّرین بیان شده است.

به مجلس ختم که می‌روی، وقتی بچه‌ای سینی خرما را جلوی شما می‌گیرد و می‌گوید «بفرمایید»، بی‌اعتنا از کنارش رد نمی‌شوی، چون بی‌ادبی محسوب می‌شود، هرچند طرف مقابل شما یک بچه است. اگر هم خرما نخواهی، برمی‌گردی می‌گویی: «خیلی ممنون. میل ندارم. تشکر.» بالاخره یک جوابی می‌دهی. حالا خداوند با آن عظمت و جلال، آمده جلوی شما و می‌فرماید: «از من چیزی بخواهید تا به شما بدهم!» اما تو سرت را پایین انداخته‌ای و بی‌اعتنا رد می‌شوی؟ یعنی داری به خدا تکبر می‌کنی؟ محبت خدا را پس می‌زنی؟ بی‌نیازی خودت را اعلام می‌کنی؟! خدا هم با کسی شوخی ندارد. می‌دانی چرا نمازی که تعقیبات نداشته باشد قبول نیست؟ چون خدا بعد از نماز به تو می‌فرماید: «بنده من نماز خواندی؟ از من حساب بردی؟ امر مرا اجرا کردی؟ احسنت! حالا تو یک دعای مستجاب پیش من داری، از من بخواه تا به تو بدهم.»

نماز خواندن زمانی شروع به رشد دادن انسان می‌کند، که انسان از آن لذت نبرد. نماز زمانی چرک روح آدم را می‌گیرد، که لبۀ زبر نماز روح تو را بسابد.

۱. از بین رفتن تکبر مهم‌ترین بهرۀ ما از نماز، یا مهم‌ترین تأثیری که ابتدائاً باید از نماز بپذیریم، «درک عظمت خداوند» است و مهم‌ترین مانع درک عظمت خدا هم «تکبر» و کبریایی خودمان است. و ما با خواندن «نماز مؤدبانه» می‌توانیم این کبریایی را از بین ببریم یا تضعیف کنیم. حضرت فاطمۀ زهرای (س) می‌فرماید: «خداوند نماز را برای دوری از تکبر، واجب کرده است؛ فَرَضَ اللهُ... الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکبْرِ» پس نماز برای این است که تکبر را از دل انسان خارج کند.