بریده‌هایی از کتاب صلح کردند که جنگ بماند (جلد اول)

به نظر می‌رسید که رهبران بریتانیا از این نکته غافل بودند که محرک روس‌ها در توسعه به سوی جنوب و غرب، ضرورت‌های تاریخی درونی خود آنهاست و ارتباطی با بریتانیا و هند پیدا نمی‌کند.

بیشترین نگرانی رهبران بریتانیا از زمان شروع بازی بزرگ تا ورود به قرن بیستم، تامین امنیت مسیر به سوی شرق بود. هنگامی که ملکه ویکتوریا در سال ۱۸۷۷ میلادی لقب امپراتریس هند را پذیرفت، این شناسایی رسمی منجر به ایجاد یک نظام سلطنتی دوگانه برای بریتانیا - امپراتوری بریتانیا و امپراتوری هند - گردید.

در درگیری طولانی میان بریتانیا و روسیه منافع مهم و حیاتی وجود داشت که هرچند برخی از آنها در نهایت اهمیت خود را از دست دادند، اما شماری دیگر علاوه بر موارد تازه همچنان اهمیت خود را حفظ کردند. ویلیام پیت در سال ۱۷۹۱ چنین ابراز نگرانی می‌کرد که ممکن است امپراتوری روسیه توازن قوا را در اروپا بر هم زند. این نگرانی بعد از نقش مهم روسیه در شکست نهایی ناپلئون در سال ۱۵-۱۸۱۴ میلادی بار دیگر تجدید شد، ولی بعد از سال ۱۸۵۶ و شکست روسیه در جنگ کریمه از میان رفت.

هدف بریتانیا در آسیای شرقی پیشگیری از هرگونه حضور روس‌ها در این ارتفاعات راهبردی بود. منازعه میان بریتانیا و روسیه در داردانل و هیمالیا - گاهی به شکل جنگ سرد و گاهی به‌صورت جنگ واقعی- نزدیک به یک قرن و با نتیجه‌ای تقریبا برابر ادامه داشت.

این بازی حتی پیش از سال ۱۸۲۹ شروع شد، یعنی زمانی که دوک ولینگتون به‌طور رسمی وارد بحث در مورد بهترین روش حفاظت از هند در برابر حمله روسیه از طریق افغانستان شد و این‌چنین توافق شد که بهترین راه حفاظت از هند دور نگه داشتن روسیه از افغانستان خواهد بود. راهبرد بریتانیا از آن پس، به‌کارگیری رژیم‌های فاسد آسیای مسلمان به‌عنوان سپرهای بزرگ میان هند بریتانیا و مسیرهای منتهی آن به مصر در برابر تهدید روس‌ها بود

ملکه ویکتوریا این مساله را حتی شفاف‌تر بیان کرده است. وی می‌گوید مساله «برسر برتری روسیه یا انگلستان بر جهان است.

مهم‌ترین حوزه در میان مناطقی که باید مورد توجه قرار می‌گرفت، منطقه خاورمیانه بود که از معدود مناطق باقی مانده بر روی سیاره به شمار می‌رفت که در تصور اروپاییان، هنوز از نظر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از نو ساخته نشده بود.

استاد جیمز هنری برستد آمریکایی با طرح این نظریه خود مقبولیت گسترده‌ای یافته است که تمدن نوین - یعنی تمدن اروپایی - نه از یونان و روم بلکه از خاورمیانه - از مصر، یهودیه، بابل، آشور، سومر و اکد - سرچشمه گرفته است. تمدن، که ریشه‌های آن به هزاران سال پیش و به درون نظام‌های پادشاهی خاورمیانه که مدت‌ها پیش با خاک یکسان شدند در نهایت به اوج‌گیری و برتری جهانی مردم اروپا، آرمان‌ها و سبک زندگی آنها انجامیده است.

در میان سرنشینان این کشتی تفریحی، هربرت هنری اسکوئیت دختر ۲۵ ساله و باهوش او به نام «ویولت»، وینستون چرچیل - رئیس غیرنظامی دریاسالاری- و جمع کوچک اعضای خانواده وی و شمار اندکی از همکاران نزدیک او حضور داشتند. این گروه در سال‌های باشکوه پیش از شروع جنگ جهانی اول که دنیای آنها را به ورطه نابودی کشاند، از جمله سرشناس‌ترین افراد جهان محسوب می‌شدند.

در سال‌های نهایی پیش از آغاز جنگ جهانی اول، افراد گمنام ولی جاه‌طلب قدرت را در امپراتوری عثمانی به دست گرفتند و جایگاه سلطان را به دست‌نشانده، تقلیل دادند. این افراد که رهبران «حزب ترک‌های جوان» بودند هم‌زمان حاصل و عامل آشوب در قسطنطنیه، پایتخت عثمانی بودند، زیرا تلاش می‌کردند با چالش ورود امپراتوری ترکیه به قرن بیستم - پیش از آنکه جهان نوین فرصت نابودی آن را بیابد- مواجه شوند.

در سال‌های نهایی پیش از آغاز جنگ جهانی اول، افراد گمنام ولی جاه‌طلب قدرت را در امپراتوری عثمانی به دست گرفتند و جایگاه سلطان را به دست‌نشانده، تقلیل دادند.

مصر و قبرس در عمل، تحت حاکمیت بریتانیا قرار داشتند که آنها را در اواخر قرن نوزدهم میلادی تصرف کرده بود و شیخ‌نشین‌های سواحل خلیج فارس نیز از بریتانیا اطاعت می‌کردند. لبنان به‌عنوان بخشی مستقل ایجاد شده بود که بر اساس ترتیبات سال ۱۸۶۴ میلادی، به‌وسیله یک فرماندار نظامی مسیحی اداره می‌شد که اگرچه تحت امر مستقیم باب‌عالی بود ولی تنها با مشورت شش قدرت اروپایی عمل می‌کرد. روسیه و فرانسه به ترتیب برای خود حق حفاظت از جمعیت‌های ارتدوکس و کاتولیک امپراتوری را قائل بودند.

مدیریت دولت عثمانی در خارج از شهرها وجود خارجی ندارد و این شیوخ و روسای محلی بودند که حکومت می‌کردند. همچنین مناطقی وجود داشت که در آنها راهزنان آزادانه به غارت مشغول بودند. حکومت ضعیف ترک حتی از جمع‌آوری مالیات نیز که اصلی‌ترین عملکرد دولت امپراتوری است، ناتوان بود. در زمان جنگ جهانی اول، تنها ۵ درصد از مالیات‌ها به‌وسیله دولت و ۹۵ درصد بقیه به‌وسیله زمین‌داران مستقل مالیات‌گیر، گردآوری می‌شد.

درست است که پادگان‌ها در سراسر امپراتوری پراکنده شده بودند، ولی چیزی جز عناصر قدرت خنثی نبودند و حاکمیت متمرکز بیشتر به افسانه و نه واقعیت شباهت داشت.

«هیچ کشور معتبری در سطح جهان که حکومت و دولت متمرکز داشته باشد، به اندازه امپراتوری عثمانی خیالی و موهوم نبود.»

امپراتوری عثمانی در اوج خود در قرن شانزدهم میلادی، بیشتر قسمت‌های خاورمیانه، شمال آفریقا و آنچه که اکنون شامل کشورهای اروپایی حوزه بالکان (یونان، یوگسلاوی، آلبانی، رومانی و بلغارستان) است و همچنین بیشتر قسمت‌های مجارستان را در بر می‌گرفت. امپراتوری عثمانی از سواحل خلیج فارس تا رودخانه دانوب دامن گستراند و تنها در پشت دروازه‌های وین بود که ارتش این امپراتوری متوقف شد. زمانی که جمعیت بریتانیا شاید به ۴ میلیون نفر می‌رسید، این امپراتوری حدود ۳۰ تا ۵۰ میلیون نفر جمعیت داشت و بیش از ۲۰ ملیت مختلف را در بر می‌گرفت.

توافق میان بریتانیا و روسیه در سال ۱۹۰۷ میلادی افغانستان را تحت نفوذ بریتانیا قرار داد و بیشتر خاک ایران را میان روسیه و بریتانیا تقسیم کرد. در خاورمیانه مسلمان، تنها امپراتوری عثمانی بود که استقلال خود را - هرچند به‌طور مخاطره‌آمیز و با وجود فشار بر مرزهای آن - به‌صورت موثر حفظ کرده بود.

تبت منطقه بی‌طرف شناخته شد، روسیه از منافع خود در افغانستان چشم پوشید و مهار سیاست خارجی آن کشور را به بریتانیا سپرد. ایران نیز به مناطق تحت نفوذ روسیه، بی‌طرف و تحت نفوذ بریتانیا تقسیم شد. به نظر می‌رسید که بازی بزرگ به پایان خود نزدیک می‌شود.

توسعه خطوط راه‌آهن به‌طور قابل‌توجهی باعث جابه‌جایی در توازن راهبردی میان قدرت زمینی و قدرت دریایی و به نفع اولی شد. سر هالفورد مکیندر - پیشگام علم جغرافیای سیاسی - بر واقعیات وضعیتی تازه تاکید می‌کرد که در آن قطارهای دشمن به سرعت و به‌طور مستقیم که کوتاه‌ترین فاصله بین دو نقطه است، نیروها و مهمات را به مقصد می‌رساندند، در حالی‌که ناوگان بریتانیا به آهستگی مسیری دایره‌شکل را بر گرد قاره اروپا طی می‌کرد و بسیار دیر هنگام وارد صحنه می‌شد. شبکه راه‌آهن امپراتوری آلمان قلمرو قیصر را به قدرتمندترین نیروی نظامی در جهان تبدیل کرد و برتری شکننده نیروی دریایی بریتانیا بیش از پیش اهمیت و اعتبار خود را از دست می‌داد.

بریتانیا در اواسط قرن نوزدهم دوسوم از ذغال‌سنگ، نیمی از آهن و بیش از هفتاد درصد از فولاد جهان را تولید می‌کرد. در واقع، بیش از ۴۰ درصد از تمام کالاهای تجاری جهان در آن دوره در جزایر بریتانیا تولید می‌شد. در آن زمان، نیمی از تولیدات صنعتی جهان در بریتانیا تولید می‌شد که در سال ۱۸۷۰ میلادی این رقم به ۳۲ درصد و در سال ۱۹۱۰ میلادی به ۱۵ درصد کاهش یافت.