بریده‌هایی از کتاب صلح کردند که جنگ بماند (جلد اول)

آلمان‌ها هرگز متوجه نشدند که فریب خورده‌اند. آنها ظاهرا می‌پنداشتند که انور و طلعت قصد ادامه مذاکرات را داشته‌اند و تنها هنگامی دریافتند نمی‌توانند این کار را انجام دهند که چند روز بعد یادداشت رسمی در مورد اقدام چرچیل را دریافت کردند - یعنی پس از آنکه آلمان تعهد حمایت از امپراتوری عثمانی در برابر دشمنانش را اساسا در ازای وعده بی‌ارزش انور و طلعت (آن‌گونه که در اینجا مطرح می‌شود) امضا کرده بود.

چند دهه پیش یک حقیقت عجیب هویدا شد. یک پژوهشگر در بایگانی دیپلماتیک آلمان فاش ساخت که اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهند انور و طلعت در روز اول اوت ۱۹۱۴ میلادی در دیدار با سفیر فون وانگنهایم به ناگهان پیشنهاد دادند که یکی از قدرتمندترین رزمناوهای جهان - سلطان عثمان اول - را تحویل آلمان خواهند داد. [۲۱] فون وانگنهایم این پیشنهاد را پذیرفت و گزارش اطلاعاتی بریتانیا از پشت خطوط آلمان نشان می‌داد که افسران نیروی دریایی آلمان مشتاقانه آماده دریافت این رزمناو تازه و بسیار مهم بودند - و هنگامی که در عوض، چرچیل این رزمناو را توقیف کرد آنها به‌شدت ناامید شدند.

جمعیت اتحاد و ترقی هنگامی که به قدرت دست یافت با برقراری سیطره مسلمانان ترک زبان بر همه گروهای دیگر، جنبه تاریک ملی‌گرایی خود را نشان داد. جمعیت ترک و عرب‌زبان امپرتوری تقریبا برابر بودند - و هریک حدود ۱۰ میلیون نفر از جمعیت یا حدود ۴۰ درصد از مجموع جمعیت را تشکیل می‌دادند، اما در مجلس نمایندگان عثمانی شاید حدود ۱۵۰ نماینده ترک در برابر حدود ۶۰ نماینده عرب، وجود داشت (این آمارها دقیق نیستند، زیرا کاملا مشخص نبود چه کسی ترک و چه کسی عرب است).

زمینه دیگری که موجبات رنجش جمعیت اتحاد و ترقی را فراهم می‌کرد این بود که قدرت‌های اروپایی هر از گاهی با مداخله به منظور دفاع از اقلیت‌های مسیحی و حقوق مسیحیان، حاکمیت عثمانی را نقض می‌کردند.

باب‌عالی دیگر حتی ارباب خزانه‌داری یا اداره مالیات خود نیز نبود. جمعیت اتحاد و ترقی می‌خواست کنترل را در این زمینه بازپس گیرد، اگرچه هیچ برنامه‌ای برای تامین مالی دوباره امپراتوری در دست نداشت. امتیازی که همه رهبران عثمانی به‌شدت از آن رنجیده خاطر بودند، حق کاپیتولاسیون یا قضاوت کنسولی بود که جایگاه اقتصادی ممتازی را به اتباع اروپایی در امپراتوری می‌بخشید و آنها را در زمینه‌های بسیاری تحت صلاحیت قضاوت کنسولی کشورهای متبوعشان و نه دادگاه‌های عثمانی قرار می‌داد. هیچ نیروی پلیس ترکی حق ورود به ساختمان متعلق به اتباع اروپایی یا آمریکایی بدون اجازه کنسولگری آنها را نداشت.

مشکل جمعیت اتحاد و ترقی این بود که می‌خواست از دوران کاروان به راه‌آهن وارد شود بی‌آنکه اجازه دهد امپراتوری در زیر نفوذ اروپایی‌هایی قرار گیرد که مالک راه‌آهن بودند.

جمعیت اتحاد و ترقی که نگرشی دوگانه به اروپا داشت - ضمن تحقیر اروپاییان غیرمسلمان، روش‌های نوین و دستاوردهای آن را تحسین می‌کرد - قصد داشت یوغ اروپا را بگسلد و از نزدیک به تقلید از آن بپردازد. به نظر می‌رسد که ترک‌های جوان هیچ برنامه منسجمی برای پایان دادن به سلطه اقتصادی اروپا نداشتند، ولی می‌خواستند این کار را به‌گونه‌ای انجام دهند.

کشورهای اروپایی چندی پیش از آن، قاره آفریقا را میان خود تقسیم کرده و برخی از آنها اکنون تشنه فتوحات تازه بودند ولی چشم‌اندازه چندان گسترده‌ای برای یافتن سرزمینی که بتوانند آن را تصرف کنند، وجود نداشت. بیشتر سطح کره زمین - یک چهارم به‌وسیله امپراتوری بریتانیا و یک ششم به‌وسیله امپراتوری روسیه - تصرف شده بود. نیم‌کره غربی در حوزه دکترین مونرو و در نتیجه، تحت سپر حفاظتی ایالات‌متحده آمریکا قرار داشت.

انور در روز چهارم ژانویه ۱۹۱۴ وزارت جنگ را شخصا عهده‌دار شد و در سی‌ویک سالگی با برادرزاده سلطان ازدواج کرد و به کاخ رفت و به کانون توجهات در عرصه سیاسی ترکیه تبدیل شد.

جان باکن که مدیر اطلاعات دولت بریتانیا در زمان جنگ بود رهبران جمعیت اتحاد و ترقی را «مجموعه‌ای از یهودیان و کولی‌ها» توصیف و دولت عثمانی را آلت دست یهودیت جهانی ترسیم کرد. او انور پاشا را «ماجراجویی لهستانی» نامید - و او را با یک افسر ترک دیگر اشتباه گرفت که نام مشابهی داشت و پدرش لهستانی ولی یهودی نبود.

قسطنطنیه بیش از یازده قرن پایتخت امپراتوری روم شرقی و سپس به مدت بیش از چهار قرن پایتخت جانشین آن یعنی امپراتوری عثمانی بود. قسطنطنیه همانند شهر رم بر روی هفت تپه ساخته شده و همانند رم شهری جاودان بود که موقعیت راهبردی آن اهمیت همیشگی در مسائل جهانی را به آن بخشیده است. قسطنطنیه مجموعه‌ای از شهرهای کوچک عمدتا واقع شده در بخش اروپایی یک آبراه بزرگ است که مدیترانه را به دریای سیاه متصل می‌کند. عرض این آبراه در نقطه جداکننده اروپا از آسیا حدود ۸۰۰ متر است. این مکان همانند یک دژ طبیعی است که تصرف یا حتی حمله به آن دشوار است. یک خلیج به طول حدود شش کیلومتر موسوم به شاخ زرین بندری باشکوه و طبیعی را ایجاد کرده است که همانند پناهگاهی از ناوگان دفاعی محافظت می‌کند.

گرترود بل در جریان مسافرت‌های خود متوجه شد که مدیریت دولت عثمانی در خارج از شهرها وجود خارجی ندارد و این شیوخ و روسای محلی بودند که حکومت می‌کردند. همچنین مناطقی وجود داشت که در آنها راهزنان آزادانه به غارت مشغول بودند. حکومت ضعیف ترک حتی از جمع‌آوری مالیات نیز که اصلی‌ترین عملکرد دولت امپراتوری است، ناتوان بود. در زمان جنگ جهانی اول، تنها ۵ درصد از مالیات‌ها به‌وسیله دولت و ۹۵ درصد بقیه به‌وسیله زمین‌داران مستقل مالیات‌گیر، گردآوری می‌شد.

سلطان عثمانی از سوی اهل سنت که شاخه اکثریت در میان مسلمانان را تشکیل می‌دهند به‌عنوان خلیفه تلقی می‌شد ولی در میان هفتادویک فرقه اسلامی دیگر به‌ویژه انبوه شیعیان، در زمینه خلافت با اهل تسنن اختلاف وجود داشت. برای اتباع غیرمسلمان (شاید ۲۵ درصد از جمعیت آن در آغاز قرن بیستم میلادی) نیز که شامل ارتدوکس‌های یونان، کاتولیک‌های رم، کاتولیک‌های ارمنی، ارامنه گریگوری، یهودیان، پروتستان‌ها، مارونیان، سومری‌ها، مسیحیان نسطوری، ارتدوکس‌های متحد سوری، منوفیزیت‌ها و گروه‌های دیگر بودند، مذهب بیشتر عاملی تفرقه‌افکن و نه انسجام‌بخش سیاسی محسوب می‌شد.

امپراتوری عثمانی مجموعه‌ای ناهمگون بود و زمامداران آن از یک گروه قومی یکسان تشکیل نشده بودند ولی به زبان ترکی سخن می‌گفتند. بسیاری از آنها از اعقاب برده‌های مسیحی شبه‌جزیره بالکان و دیگر نقاط اروپا بودند. اتباع امپراتوری (شمار وسیع و متنوعی از مردم که به زبان‌های ترکی، سامی، کردی، اسلاو، ارمنی، یونانی و دیگر زبان‌ها سخن می‌گفتند) فصل مشترک چندانی با یکدیگر نداشتند و در بسیاری از موارد علقه چندانی نیز با یکدیگر نداشتند.

ماهیت عثمانی‌ها که جنگاوران غارتگری بودند در طول زمان چندان تغییر نکرد. آنها با تصرف سرزمین‌ها و غارت ثروت ساکنان مناطقی که به تصرف خود درمی‌آوردند و گرفتن برده و به خدمت گرفتن آنها در ارتش عثمانی ثروت فراوانی به دست آوردند. برده‌های به‌خدمت‌گرفته‌شده در ارتش عثمانی به‌تدریج به مقامات ارشد نظامی ارتفا یافته و جایگزین فرماندهانی شدند که به علت سالخوردگی کنار گذاشته می‌شدند. این برده‌ها که به سرداری رسیده بودند به نوبه خود به غارت اموال و دارایی‌های سرزمین‌های دیگر و گرفتن برده روی آوردند. تصرف سرزمین‌های دیگر تنها شیوه‌ای بود که آنها برای کسب ثروت بیشتر بدان متوسل می‌شدند.

اسکوئیت و گری هیچ تمایلی به توسعه هرچه بیشتر نفوذ و سیطره بریتانیا در خاورمیانه نداشتند، در حالی‌که مقامات زیردست آنها در قاهره و خارطوم طرح‌هایی را برای استان‌های عرب‌زبان در شرق در سر می‌پروراندند ولی هر دو گروه معتقد بودند که امپراتوری عثمانی در خاورمیانه روزی فروخواهد پاشید و یک یا چند قدرت اروپایی باید بخش‌هایی از آن را برای خود بردارند. این نظریه - که هنگام فروپاشی امپراتوری عثمانی، اروپا باید بخش‌هایی از آن را برای خود بردارد- نشان داد که چنین دیدگاهی در واقع یکی از همان موتورهایی است که تاریخ را پیش می‌راند.

منافع خود در افغانستان چشم پوشید و مهار سیاست خارجی آن کشور را به بریتانیا سپرد. ایران نیز به مناطق تحت نفوذ روسیه، بی‌طرف و تحت نفوذ بریتانیا تقسیم شد. به نظر می‌رسید که بازی بزرگ به پایان خود نزدیک می‌شود. پیش‌بینی می‌شد که توافق سال ۱۹۰۷ باعث نگرانی در قسطنطنیه شود چون تصور می‌شد که بریتانیا دیگر از ترک‌ها در برابر روسیه حمایت نخواهد کرد. پالمرستون یا استرتفورد کانینگ می‌توانستند به این نگرانی دامن بزنند، ولی نه سر ادوارد گری و نه سفیر وی در قسطنطنیه زحمت انجام این کار را به خود ندادند.

ورود آلمان به صحنه در قسطنطنیه و نقاط دیگر، شروع عصر تازه‌ای در سیاست جهانی بود.

بریتانیایی‌ها از این نگران بودند که روسیه نمی‌داند در کجا متوقف شود. آنها به‌عنوان جامعه‌ای که در روند دموکراتیک شدن فزاینده قرار داشت و نسلی بعد از نسل دیگر درگیر مناقشه با روسیه مستبد بودند، در نهایت دچار نوعی نفرت از روسیه شدند که فراتر از اختلافات خاص سیاسی و اقتصادی جداکننده دو کشور بود. بریتانیایی‌ها نه فقط به خاطر عملکرد روس‌ها بلکه به خاطر خود روس‌ها، به مخالفت با آنها پرداختند.

شاهزاده گورچاکوف در سال ۱۸۶۴ در یادداشتی که اهداف خود برای کشورش را تعیین می‌کرد، این مساله را کم‌وبیش چنین عنوان کرد که لزوم داشتن مرزهای امن، روس‌ها را وادار می‌کند تا رژیم‌های فاسد در مناطق جنوب را ببلعند.