بریده‌هایی از کتاب نهج البلاغه موضوعی (جلد یازدهم؛ آیین حکمروایی)

آن حضرت در مسیر خود به شام، دهقانان شهر «انبار» را دید که از اسبها پایین پریده پیشاپیش او می‌دوند. امام فرمود: این چه کاری است که انجام می‌دهید؟ عرض کردند: رسم ما بر این است که فرمانروایانمان را چنین بزرگ می‌داریم. حضرت فرمود: به خدا سوگند، فرمانروایانتان از این کار سودی نبرند، و شما خود را در دنیا به زحمت و رنج می‌افکنید و در آخرت به شقاوت دچار خواهید شد و چه خسارت‌بار است رنج و مشقّتی که عذاب الهی را در پی داشته باشد، و چه سودمند است راحتی و آسایشی که از عذاب جهنّم ایمن دارد.

امّا بعد، جز این نیست که هلاکت پیشینیانتان بدین علّت بود که مردم را از حقّشان باز داشتند، و آنان هم پذیرفتند و تن به ظلم دادند و نیز مردم را به راه باطل کشاندند، آنان نیز پیمودند و پیروی نمودند.

کسی را به کار مگمار که اندازه توانایی خویش در کارها نداند، زیرا آن که از توانایی خویش ناآگاه است و قدر خود نداند، از قدر و توان دیگران ناآگاه‌تر است.

بنابراین-ای مالک-آرزوهای مردم را بر آور، و به آرمانهاشان میدان ده، پیاپی از آنان به نیکی یاد کن و کار آنهایی را که تن به رنج داده‌اند بر زبان آور، زیرا برشمردن کارهای نیکوی آنان-به خواست خدا-دلاوران را نشاط بخشد و سست قدمان را بر انگیزد.

باید محبوب‌ترین کارها نزد تو سازگارترینِ آنها با حق، و گسترده‌ترینِ آنها در عدالت، و فراگیرترینِ آنها در جلب رضایت مردم باشد چه، نارضایی عموم مردم، رضایت خواص را بی‌اثر سازد در حالی که از نارضایی خواص، در برابر رضایت عموم مردم می‌توان چشم پوشید.

هرگز به خشمی که از آن راه گریزی هست، شتاب مکن و هیچ گاه مگو: «من چیرگی دارم و فرمان دهم و مردم باید اطاعت کنند»، زیرا این کار تباهی دل و سستی دین است و دگرگونی و سقوط حکومت را نزدیک سازد.

پس از ستایش الهی، مسئولان شهر از درشتی و سختدلی و ناچیز انگاشتن مردم و بی‌مهری تو شکوه دارند. این گزارش را بدقّت ارزیابی کردم و آنان را به خاطر شرک سزاوار انس و الفت نیافتم، و نیز درخور سختدلی و بی‌مهری هم ندیدم چون در پناه اسلامند و عهد خود نگسسته‌اند. پس در لباسی دو رویه بر آنان ظاهر شو: یک روی آن نرمی و مهربانی، و دیگر روی نمایشگر سختگیری. و در هر حال راهی میانه قساوت و رأفت پیش گیر و آن را بین دو قطب نزدیکی و دوری در آمیز ان‌شأالله.

نامه به «مُنذَر بن جارود عبدی» که او را به فرمانداری برخی از شهرهای فارس گماشت ولی او در امانت خیانت کرد. ... آن طور که به من گزارش رسیده است تو از فرمانبرداری هوای نفس خود دست بردار نیستی و برای آخرتت توشه‌ای ذخیره نکردی. آبادی دنیایت را با خرابی آخرتت به دست آوری و با تباهی دینت، فامیلت را به نان و نوا رسانی و اگر این گزارش درست باشد قطعاً «شتر قبیله» و «بند کفشت» از تو و امثال تو بهتر است. تو لیاقت آن را نداری که مرز دار اسلام باشی، یا کاری را به پیش بری، یا ارزشی را پاس داری، یا امانتی را امین باشی، یا از خیانتی بازداری. پس آنگاه که این نامه‌ام به تو رسید به سویم آی

بندگانش ما را به نیکی یاد کنند و یادگار نیکو در شهرها از ما بمانَد

و بپرهیز از شتاب در کاری که زمانش نرسیده، یا سهل‌انگاری در آن چون انجامش ممکن گردیده، یا پافشاری در امری که راه صحیح آن را ندانی، یا سستی در وقتی که درستی کار آشکار باشد. پس هر کاری را در جای بایسته و موقعیت فراخورش به جای آر.

خدا-که پاک و منزّه است-در روز رستاخیز، داوری بین بندگانش را با بازخواست خونهای بناحق ریخته شده آغازد.

و اگر با دشمن پیمانی بستی یا بدان او را امان دادی، پیمان را وفا کن و امان را ادا، و از دل و جان بر سر آن باش. زیرا مردم-با وجود گوناگونی خواستها و اختلاف نظرهاشان-اتّفاق نظری که در اهمیت وفای به عهد دارند در هیچ یک از فرایض دیگر الهی ندارند.

از دشمنت بعد از صلح، بسیار بسیار برحذر باش، زیرا دشمن چه بسا نزدیک شود که غافلگیر کند، پس جانب دوراندیشی را از دست منه و خوش‌گمانی را کنار گذار.

چنین مباد که زمانی دراز از توده مردم چهره بپوشی و دور از دسترسشان باشی، زیرا پوشیده ماندن زمامداران از مردم، خود نوعی تنگنا و کم اطّلاعی از کارهاست و این دوری، رشته اطّلاع زمامداران را از آنچه نزد مردم گذرد بگسلد و در نتیجه در نظرشان کوچک، بزرگ نماید و بزرگ کوچک، و زشت زیبا جلوه کند و زیبا زشت، و حقّ و باطل به هم آمیزد.

و چون با مردم به نماز برخاستی، نه چنان به درازا کش که باعث بیزاری شود و نه چنان شتاب کن که ارکان نماز بشکند چه، برخی بیمارند و بعضی به نیازی گرفتار. و من خود از پیامبر خدا-درود و سلام خداوند بر او و خاندانش-هنگامی که مرا به سوی یمن می‌فرستاد، پرسیدم چگونه با آنان نماز بگزارم، فرمود: «با آنان همچون ناتوان‌ترینشان نماز بگزار و با مؤمنان مهربان باش».

برای آنچه در میان تو و خدای تو است بهترین زمان و برترین بخش آن را قرار ده

کار هر روز را همان روز انجام ده، زیرا هر روز کاری برای خود و در حدّ گنجایش خود دارد.

من از پیامبر خدا-درود و سلام خدا بر او و خاندانش-بارها شنودم که می‌فرمود: «امّتی که در میان آنان حقّ ضعیف بدون درنگ و واهمه از قوی گرفته نشود، هرگز پاک و آراسته نخواهند شد».

بخشی از وقت و نیروی خود را برای حاجتمندان اختصاص ده و جلسه‌های عمومی با ایشان بگذار و در آن برای خدایی که تو را آفریده‌است، فروتنی کن و سپاهیان و یاران پاسدار و نگهبان خود را از آنان دور ساز تا هر کس از آن حاجتمندان که حرفی دارد، بدون ترس و نگرانی بگوید

بنابراین ای مالک، مالک نفس خویش باش و آن را از هر ناروا باز دار، که همانا سخت‌گیری بر نفس، عین انصاف است، چه در موردی که آن را دلپسند آید و چه آنجا که ناپسند.