بریده‌هایی از کتاب نهج البلاغه موضوعی (جلد یازدهم؛ آیین حکمروایی)

هر که خودسرانه و بی‌برنامه به طرفداری از حق قیام کند، جانش را تباه ساخته است. و در نادانی انسان همین بس که موقعیت خویش نشناسد...

پس هرگز مردم اصلاح نشوند مگر والیان اصلاح شوند، و والیان اصلاح نشوند مگر مردم پایداری کنند.

بدانید آن که از سخن حق که به او گفته شود یا کار عادلانه که بر او عرضه گردد ناراحت شود و بر او سنگین آید، قطعاً عمل به حق و عدل بر او گران‌تر و سنگین‌تر خواهد بود

آن کس که «داد» بر او سخت آید، از «بیداد» به فریاد آید.

«راست گرایی» و «چپ‌گرایی»، گمراهی است. «راه» همان اعتدال و میانه روی است که آخرین کتاب الهی (قرآن) و رهنمودهای نبوی هدایتگر آن است، سنّت پیامبر از آن نشأت گیرد، و در پرتو آن مردم به سر منزل مقصود رسند.

نماز را به هنگام معین به جای آر و به سبب فراغت، پیش از وقت مگزار و نیز به خاطر اشتغال به کار به تأخیر مینداز، و بدان که تمام کردارت وابسته به نماز است.

هرگز به خاطر خشنودی مردم خدای را به خشم میاور بال فروتنی و مهربانیت را بر مردم بگستران، و نرمخوی و گشاده روی باش، و همه را با یک چشم ببین، و بین آنان تبعیض روا مدار تا زورمداران طمع نکنند که به پشتوانه تو ستم کنند، و ناتوانان از عدالت تو ناامید نشوند. بی‌شک خدای متعال از شما در باره بندگانش بازخواست کند و از کردارهای کوچک و بزرگ، و آشکار و پنهانشان پرسد، پس اگر عذاب کند شما ستمکارترید، و اگر ببخشاید او بزرگوارتر است. ...

ای کسی که در نزد من از خردمندان می‌بودی، چگونه آشامیدن و خوردن بر تو گواراست؟ و، حال آنکه، آنچه می‌خوری و می‌آشامی از حرام است. کنیزان خواهی خرید و زنان خواهی گرفت، آن هم از مال یتیمان و مسکینان و مؤمنان و مجاهدانی که خدا این مالها را برای آنها قرار داده و بلاد اسلامی را به آنان محافظت نموده است. از خدای بترس و اموال این قوم به آنان باز گردان که اگر چنین نکنی و خداوند مرا بر تو پیروزی دهد، با تو کاری خواهم کرد که در نزد خداوند عذرخواه من باشد. با این شمشیر، که هر کس را ضربتی زده‌ام به دوزخش فرستاده‌ام، تو را نیز خواهم زد.

پیامبر به من فرمود: «من بر امّتم نه از مؤمن ترسم و نه از مشرک. امّا مؤمن، پس خداوند او را به برکت ایمانش نگه دارد. و امّا مشرک، پس خداوند او را به سبب شرکش نابود سازد. ولی من بر شما از منافق ترسانم که زبانش بر خلاف قلبش گوید. آنچه را شناسید بر زبان رانَد، و به آنچه ناخوش دارید عمل کند».

به امین خود که احشام را گرفت توصیه کن که بین شتر بچه و مادرش جدایی میندازد، و تمام شیر او را ندوشد که به بچّه‌اش ضرر رسانَد، و آنها را از زیاد سوار شدن خسته نکند، و در استفاده از سواری، عدالت را میان آنها رعایت کند. و نیز حیوانات سواری را به رنج و تعب نیفکنَد و به آنها راحتی دهد، و با حیواناتی که پایشان شکسته و مجروح شده مدارا کند تا آزار نبینند، و آنها را از کنار برکه‌ها و آبگیرها بگذراند، و راه آنها را از صحراهای سبز و علفزار به جاده‌های خشک و شنزار بر مگرداند، و آنها را یکسره و بی‌امان نراند بلکه در ساعتهایی آسایش و استراحت دهد تا فرصت یابند از آب و علف بهره برند

بی‌تردید آنها از موضعشان دست برندارند تا سرِ نیزه‌ها بدنهاشان را چون آبکش سوراخ سوراخ کند به طوری که نسیم از آنها بگذرد

به فرزندش «محمّد بن حنفیه»، آنگاه که در روز جمل پرچم فرماندهی را به دستش می‌سپرد کوهها فرو ریزند ولی تو همچنان استوار باش. دندان غیرت و حمیت به فشار و بر قلّه‌های عزم و اراده گام بردار. جمجمه خویش را به خدا وام ده و گامهایت را محکم بر زمین کوب. پایانه دشمن را زیر نظر گیر و دیدگانت را بر برق شمشیر خیره مساز، و بدان که پیروزی از سوی خداست.

بی‌تردید خرابی هر سرزمینی از تنگدستی مردم آن است و تنگدستی مردم هم از رو کردن زمامداران به مال اندوزی، و بدگمانی آنها به ماندن خویش، و کم بهرگی‌شان در عبرت‌گیری از گردش روزگار است.

امّا باید نظر تو بیشتر در آبادانی زمین باشد تا گرفتن خراج، چون خراج بدون آبادانی به دست نیاید و آن که بدون آبادانی خراج مطالبه کند، کشور را خراب و مردم را هلاک کند و حکومتش چند روز بیش نپاید.

در نماز با مردم، رعایت ناتوان‌ترین نمازگزاران را نمایید و موجب خستگی و فتنه آنان نشوید.

زنهار که حاجتمندی را ناامید بر مگردانید، و خواسته‌اش را بایگانی مکنید، و در گرفتن مالیات «متّه به خشخاش» مگذارید، و تن‌پوش زمستانی و تابستانی و چارپایانی را که وسیله کارند و بردگان را حراج نکنید، و کسی را به خاطر درهمی تازیانه نزنید. و دست به مال کسی دراز ننمایید-چه مسلمان و چه آن که در پناه حکومت اسلامی باشد

ای فرزندان عبد المطّلب، نبینم که به بهانه قتل امیر مؤمنان خون مردم را بریزید. هان ای فرزندان عبد المطّلب، به خونخواهیم فقط از قاتلم قصاص کنید. بنگرید آنگاه که من از ضربت او جام شهادت را نوشیدم تنها یک ضربت بر او فرود آرید و او را «مُثله» نکنید، که از پیامبر گرامی-درود خدا بر او و خاندانش-شنیدم فرمود: «از مثله کردن بپرهیزید هر چند سگ گزنده باشد».

پس در هر کاری که تصمیم گیری از خدا کمک گیر، و قاطعیت را با چاشنی نرمی به کار بر، و مدارا کن آنجا که سازگاری کار سازتر است، و آنجا که جز شدّت و خشونت به کار نیاید دست به دامن آن شو، و پر و بالت را برای توده مردم بگشای، و با آنان نرمخوی و فروتن باش، و چهره بگشای و مهربانی کن، و همگان را به یک چشم بنگر و با یک روش پاسخ گوی، تا زورمداران قدرت طلب طمع در ظلم کردنت نکنند، و ناتوانان از عدالتت ناامید نگردند، و السّلام.

آیا به همین بسنده کنم که امیر مؤمنانم خوانند ولی در سختی‌های روزگار شریکشان نباشم، یا در تنگنای زندگی الگویشان قرار نگیرم‌من برای شکمبارگی آفریده نشده‌ام تا چون چارپای در آغل بسته تمام همّتش علف خوارگی باشد و یا همانند زبان بسته‌ای که رهایش ساخته‌اند تا در مزبله‌ها با زیر و رو کردن زباله‌ها شکمش را سیر کند، تازه نمی‌داند برای چه پروار می‌شود. آیا مرا بی‌فایده و بی‌خاصیت رها کرده و یا

آری، اگر می‌خواستم، راهش را می‌دانستم که چگونه به عسل ناب، مغز گندم و بافته‌های ابریشمین دست یابم. امّا چه دور است که هوای نفس بر علی چیره شود و شکمبارگی او را بر سر سفره رنگین نشانَد تا به انتخاب خورشها پردازد در حالی که شاید در حجاز یا یمامه کسی باشد که خواب قرص نانی را هم نبیند و سیری را اصلًا نشناسد یا چگونه شب را سیر و سیراب بخوابم و حال آنکه اطرافم شکمهایی گرسنه و جگرهایی سوخته باشد