بریده‌هایی از کتاب نهج البلاغه موضوعی (جلد یازدهم؛ آیین حکمروایی)

ای پسر حُنَیف، به من خبر رسیده که مردی از جوانان و سرشناسان بصره تو را به سفره‌ای خوانده است و تو هم سر از پا نشناخته بدانجا شتافته‌ای، و او غذاهای رنگارنگ و مخصوص برای تو فراهم کرده و کاسه‌ها یکی پس از دیگری پیش روی تو نهاده و من گمان نمی‌کردم تو به سفره گروهی در آیی که نیازمندانشان را جفا کنند و ثروتمندانشان را به میهمانی خوانند. اینک بدانچه از این گونه سفره‌ها می‌خوری درست بنگر، پس آنچه را نمی‌دانی از کجاست و با چه انگیزه‌ای به آن دعوت شده‌ای از دهان بریز و آنچه را یقین داری که پاک و بی‌شائبه است استفاده و اجابت کن.

مبادا در ظاهر خدا را اطاعت کنند ولی در خفا مخالفت ورزند

مواظب باش که مأمور زکات کسی باشد که به دین او مطمئن باشی، و نسبت به مال مسلمانان دلسوز باشد تا آن را به ولی مسلمین رسانَد و او بین آنان تقسیم کند. توصیه می‌شود که مسؤولیت اموال زکات را تنها به کسی وابگذار که نصیحت‌گر مهربان، و امین حسابگر حسابدار باشد، و اهل ستم و تجاوز نباشد، و هنگام کوچ دادن احشام خشونت و بی‌رحمی نکند و آنها را به رنج نیفکنَد. سپس آنچه را نزد تو جمع‌آوری شد به سوی ما فرست تا بدانجا که خدا فرمان داده است برسانیم.

به خدا سوگند سوگندی راست، اگر خبر رسد که در بیت المال مسلمین خیانت ورزیدی، چه کم یا زیاد، بر تو به نهایت سخت گیرم آنچنان که تهیدست و گرانبار و حقیر مانی

آنگاه آهنی را برای او گداختم و به جسم او نزدیک کردم تا عبرت آموزد. از سوزش آن چون بیماران ناله‌ای سخت برآورد و نزدیک بود که از داغش بسوزد. پس بدو گفتم: ای عقیل، سوگواران به سوگت نشینند چگونه از آهنی که انسانی به بازیچه آن را گداخته است به فریاد آیی و ناله سر دهی ولی مرا به آتشی کشانی که خدای جبّار از غضبش بر افروخته است آیا تو از آزاری به فریاد آیی ولی من از آتش دوزخ به فریاد نیایم.

هر ستمدیده ناتوانی نزدم عزیز و توانمند است تا حقّش را بدو رسانم، و هر توانمند ستمگری در پیشگاهم خوار و ناتوان است تا حق را از او بستانم.

بار خدایا، تو می‌دانی که مبارزات و جهادمان به خاطر اشتیاق به قدرت و حکومت و فراچنگ آوردن ثروت نبود، بلکه تا نشانه‌ها و پرچم دینت را بر افرازیم و ظلم و تجاوز را در شهرهایت از همگان بزداییم، تا بندگان ستمدیده امنیت و پناه گیرند و قوانین تعطیل شده‌ات اجرا شود.

قطعاً برترینِ مردم نزد خدا کسی است که «حق گرایی» و «حق گزاری» را-گرچه موجب کاستی و اندوه او گردد-از باطل-و لو موقعیت او را بالا برَد و برایش سود آورَد-محبوب‌تر دارد...

در کنار نیزه‌ها موضع بگیرید و به حالت آماده‌باش در آیید تا با چابکی و قدرت بیشتر آنها را پرتاب کنید. چشمها را نیمه باز نگه دارید، که این حالت بر دلیری بیفزاید و دلها را آرامش بخشد

ای گروه مسلمانان، بیم و هراس از خداوند را در عمق جانتان بیابید و آرامش و وقار را آذین خود سازید. در نبردگاه استقامت ورزید، که پایداریتان شمشیرها را کند کند و جانتان را در امان دارد. جنگ‌افزارهای خویش را کامل کنید، و شمشیرها را پیش از برکشیدن، در نیام بیازمایید، و با گوشه چشمهای خشم آلود دشمن را بنگرید، و از چپ و راست نیزه فرود آرید، و شمشیرها را قدرت مانور بخشید تا در فاصله‌ای مناسب به فراز و فرود آید، و قدرت تیغها را با استواری گامهاتان هماهنگ سازید

جنگ را آغاز مکن امّا جنگ طلب را پاسخ گوی، زیرا آغازگر، تجاوزگر است و تجاوزگر به خاک هلاکت افتد.

با خدمتهایت به مردم، بر آنان منّت منه و از زیاده‌نمایی کاری که کرده‌ای و تخلّف در وعده‌ای که به آنان داده‌ای، دوری گزین، چرا که منّت، ارج نیکی را ببَرد، و زیاده‌نمایی و گزافه گویی، فروغ حق را بزداید، و خلف وعده خشم خدا و خلق را بر انگیزد.

هر زمامداری، یاران نزدیک و محرم اسراری دارد که در میان ایشان امتیاز خواهی و دراز دستی و بی‌انصافی در روابط اقتصادی پیدا شود، امّا تو ریشه ستم و فساد اینان را با بریدن اسباب آن برکن. مبادا به هیچ یک از اطرافیان و نزدیکانت زمینی واگذاری، و مبادا کسی از سوی تو به این طمع افتد که مالک آب و زمینی گردد تا به همسایگان در آبیاری یا کار مشترک خسارت وارد آورَد و بارَش را بر دوش دیگران گذارَد، که بهره شیرین آن را تنها آنان برند و ننگش در دنیا و آخرت برای تو مانَد.

و بدا حال آن کس که فقیران و مسکینان و نیازمندان و محرومان و بدهکاران و در راه ماندگان، در پیشگاه الهی دشمن او باشند آن کس که به امانت الهی بی‌اعتنا باشد و در کشتزار خیانت چرد و شخصیت انسانی و دینی خود را پاس ندارد، ذلّت و خواری را در دنیا برای خود خریده است و در آخرت نیز ذلیل‌تر و بد بخت‌تر خواهد شد. بدانید که بزرگترین خیانت، خیانت به مردمان، و زشت‌ترین نابکاری، نابکاری با پیشوایان است، والسّلام.

شمایان جنگ را میاغازید که بحمد الله بر برهان استوارید، و شروع جنگ از سوی آنان خود برهانی دیگر بر حقّانیت شماست. و آنگاه که دشمن به اذن پروردگار گریخت، فراریان را مکشید، و درماندگان را هدف قرار ندهید، و بر مجروحان «تیر خلاص» نزنید، و زنان را با آزارتان برمینگیزانید حتّی اگر به شما ناسزا گویند و امیرانتان را دشنام دهند، که آنان از نظر جسم و جان و اندیشه ظریف و ناتوانند.

ای فرماندار، مسؤولیت تو «حرفه» نیست، بلکه «امانتی» است که به عهده گرفته‌ای.

شمشیرها را از خون دشمنان سیراب کنید که به حقّشان رسانده‌اید، و تهیگاهشان بر درید و بر خاکشان افکنید، خود را به نهایت آماده سازید تا نیزه کاری و ضربه سخت را فرود آرید، و صدای تبلیغات دشمن را خفه کنید تا ترس و ضعف در نیروهای خودی ریشه کن شود.

شما را به خدا در باره جهاد در راه خدا با مال و جان و زبان. بر شما باد به همبستگی و دست و دلبازی، و برحذر باشید از دوری و جدایی...

با کسی جز آن که به جنگت برخاسته است مستیز،

آنجا که بازتان داشته‌اند، باز ایستید، و در هیچ امری شتاب مکنید مگر آنکه برایتان روشن باشد